نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد،گروه روان شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
2 مدرس گروه روانشناسی- دانشگاه پیام نور- تهران - ایران
3 مدرس گروه روانشناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
4 ;کارشناس ارشد سنجش و اندازه گیری گروه روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران
5 دانشجوی دکتری مطالعات اعتیاد- دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، شاهرود، ایران.
چکیده
مقدمه: طبق یافته های پژوهشی واکسیناسیون همگانی راهکار مقابله با اپیدمی کووید- 19 است با این حال، عده ای از افراد جامعه تمایل به تزریق واکسن ندارند . پژوهش حاضر با هدف ساخت، اعتباریابی و رواسازی مقیاس نگرش به واکسن و رابطه آن با اضطراب سلامت طراحی شد.
روش: مطالعه حاضر یک مطالعه توصیفی از نوع همبستگی بود و بر روی 320 نفر از ساکنین شهر تهران با نمونه گیری داوطلبانه اجرا شد. داده‌ها با استفاده از آلفای کرونباخ و تحلیل عامل اکتشافی با استفاده از نرم افزار 24 Spss- تجزیه و تحلیل شد.
یافته ها: نشان داد که نتایج تحلیل عاملی اکتشافی بیانگر وجود 5 عامل مسئولیت اجتماعی، اعتماد، موانع و محدودیت ، سود و زیان و خطر پذیری بود که درمجموع 9/60 درصد واریانس کل را تبیین می کنند. همچنین ضریب پایایی پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ حاکی از پایایی مطلوب برای کل مقیاس ( 871/0α=)، ، عوامل مسئولیت اجتماعی ( 832/0α=)، عامل اعتماد ( 697/0α=)، عامل موانع و محدودیت ( 861/0α=)، عامل سود و زیان ( 687/0α=) و عامل خطر پذیری ( 593/0α=) بود. نمرات استاندارد محاسبه و دامنه نمرات عامل‌ها و کل پرسشنامه بر اساس نمرات استاندارد به سه دامنه ضعیف، متوسط و قوی تقسیم شد. همچنین نگرش به واکسن با اضطراب سلامت رابطه مستقیم معنادار دارد.
نتیجه گیری: پژوهش حاضر نشان داد که ابزار طراحی شده از کفایت لازم برخوردار است و می‌تواند در پژوهشهای آینده مورد استفاده قرار گیرد و این مقیاس برای سنجش این سازه در نمونه های ایرانی از پایایی و روایی کافی برخوردار است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Construction and Evaluation of psychometric properties of vaccine attitude scale and its relationship with health anxiety
نویسندگان [English]
- Majid Saffarinia 1
- shiler kaikhavani 2
- Armaghan Damavandian 3
- Saba Saffarinia 4
- Tayebeh Mohtashami 5
1 Department of Psychology, University of Payam Noor, Tehran, Iran
2 Department of Psychology -Payam Noor University- Tehran-Iran
3 , Department of Psychology, University of Payam Noor, Tehran, Iran
4 Department of Psychology,Islamic Azad University,Central Tehran Branch,Tehran,Iran
5 Phd Student Addiction Studies, Shahroud University of Medical Sciences, Shahroud,Iran.
چکیده [English]
Introduction: According to research findings, universal vaccination is the way to fight the Covid-19 epidemic. However, many people in the community are reluctant to get vaccinated. The present study was designed to make and validate the vaccine attitude scale and its relationship with health anxiety.
Method: The present study was a descriptive correlational study design performed on 320 Tehran residents through online calling. Data were analyzed using Cronbach's alpha and exploratory factor analysis using 24Spss-software.
Results: The results of exploratory factor analysis indicated the existence of 5 factors as Social responsibility, Confidence, Constraints, Calculation and Risk-taking, which explain 60.9% of the total variance. Also, the reliability coefficient of the questionnaire using Cronbach's alpha indicates the optimal reliability for all reasons (α = 0.871), social responsibility factors (α = 0.832), Confidence factor (α = 0.697), Constraints factor (α =861/86), the profit and loss factor (α = 0.687) and the risk factor (α = 0.593). Standard scores were calculated, and the range of factor scores and the whole questionnaire was divided into medium, weak and strong domains based on standard scores.
Conclusion: The present study showed that the tools required for adequacy design are necessary and can be used in future researches, and this control is sufficient to measure this structure in Iranian samples of reliability and validity.
The present study showed that the designed tool is adequate and can be used in future research and this scale has sufficient reliability and validity to measure this structure in Iranian samples.
کلیدواژه‌ها [English]
- Attitude
- Vaccine hesitancy
- Covid_19
- Health anxiety
مقدمه: نگرش[1] در روانشناسی اجتماعی به ارزیابی یک موضوع گفته می شود که در یک طیف از بسیار منفی تا بسیار مثبت متغیر است ( مینسون و مدیسون[2] ، 2021)، یک سازه روانشناختی پیچیده و منحصر به فرد در هر شخص که به صورت اکتسابی از راه تجربیات فردی و الگو برداری به دست می آید(پرلوف[3]،2018 ). نگرش ترکیبی از باورها و هیجان‌هایی است که باعث می شود ، شخص مفاهیم مختلف را به شیوه های متفاوت ارزیابی کند و در نتیجه پیش‌بینی یا هدایت اعمال یا رفتارهای آینده را بر عهده می‌گیرند. نگرش معطوف به یک شیء، شخص، رویداد یا موقعیت است، که معمولاً حاوی یک فرایند ارزشیابی و دارای ثبات و دوام قابل توجهی است( راکر[4]،2020). نگرش از سه مؤلفه تشکیل شده است که عبارتند از مؤلفه شناختی که باورها ، افکار هر فرد نسبت به موضوع خاص را نشان می دهد، مؤلفه هیجانی نگرش شامل هیجان‌هایی است که هر فرد نسبت به موضوع دارد و در نهایت مؤلفه رفتاری که با توجه به باورها و هیجانهای نگرش شکل می گیرد، افراد نگرش فعلی خود را از تجارب رفتاری قبلی خود به دست می‌آورند(روبن، دانلادی، آکوای صالح و اجمبی[5]، 2021).
نگرش باعث هدایت رفتارهایی مانند رفتارهای حافظ سلامت، حفاظت پایدار از محیط زیست ، رفتارهای مصرف کننده و انتخاب های سیاسی افراد می شود(ورپلانکن و اوربل[6]،2021).
از جمله نظریه‌های مرتبط با نگرش، نظریه رفتار برنامه ریزی[7] شده است که در روانشناسی اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است . این نظریه وقوع یک رفتار ویژه را پیش بینی می‌کند؛ مشروط بر اینکه فرد قصد انجام آن را داشته باشد. طبق این نظریه، قصد انجام یک رفتار توسط سه عامل نگرش نسبت به رفتار، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده پیش‌بینی می‌شود(گیبسون، مگنان،کرامر وبرایان[8]، 2021). در نظریه رفتار برنامه ریزی شده افراد براساس نگرش‌ها هنجارها، فشارهای اجتماعی ( هنجارهای ذهنی) و تجربیات قبلی خود، قصد رفتاری می کنند و در نهایت رفتاری را انتخاب و انجام می دهند. نگرش در این نظریه باعث می‌شود که با توجه به مطلوب بودن، خوشایندی، مفید یا لذت‌بخش آن؛ که به قضاوت فرد در مورد اثرات و پیامدهای رفتار بستگی دارد رفتاری را انجام می دهد(تنن بام و اکلاند[9]،2020).
طبق نظریه رفتار برنامه ریزی شده نگرش در انجام رفتارهای حافظ سلامت نقش مهمی دارد(گیبسون، مگنان، کرامر و برایان،2021). از جمله رفتارهای حافظ سلامت ، اقدام به موقع جهت واکسیناسیون است(ورپلانکن و اوربل،2021). واکسیناسیون یکی از برجسته ترین دستاوردهای بهداشت عمومی در جهان محسوب می شوند، که علاوه بر ریشه کن کردن برخی بیماری ها از جمله فلج اطفال ، منجر به کاهش مرگ و میر و جلوگیری از شیوع بیماری های عفونی می شود. واکسن ها علاوه بر محافظت مستقیم از افرادی که واکسینه شده اند، از عوارض جانبی بیماری جلوگیری می کند و میزان بالای واکسیناسیون ، حفاظت غیرمستقیم را برای کل جامعه یا ایمنی گله[10] ایجاد می‌کند( فواد السید،2021).
علی رغم تولید انواع واکسن های ایمن ( کاستانزو،جیگیلیو و روویلو[11]، 2021؛ سلوئی و هبورن[12]،2010) جهان با یک چالش مهم در برنامه ریزی و اجرای واکسیناسیون، مواجه است که واکسن هراسی[13] نام دارد. بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی ، واکسن هراسی به معنای عدم پذیرش یا تأخیر در تزریق واکسن با وجود در دسترس بودن آن است (گزارش سازمان بهداشت جهانی،2014). در سال 2019، واکسن هراسی جزء ده مورد تهدیدات بهداشتی جهانی اعلام شد (گزارش سازمان بهداشت جهانی،2019).
واکسن هراسی نوعی رفتار مبتنی بر تصمیم گیری است (فواد السید،2021). الگوهای متعددی در ارتباط با واکسن هراسی وجود دارد . در نظریه تصمیم گیری والدگری[14] ، اعتقاد بر این است که هر فرد در حین تصمیم گیری در مورد تزریق واکسن مانند یک والد برای فرزندش نگران است و 5 نگرش عمده دارد ، این نگرش‌ها عبارتند از حامیان واکسن، همزیستی با سایرین، حامیان سلامت، پرستاران و افراد نگران( گاست، براون، ویور، هیبا، شیدلی و نواک[15]،2005) . بنین و همکارانش، در مطالعه خود به چهار نگرش نسبت به واکسن رسیدند. دسته اول پذیرنده‌ها که با واکسیناسیون موافق بودند و شکی نسبت به کارایی آن نداشتند، مترددین که واکسیناسیون را پذیرفتند اما نگرانی های در این باره داشتند، متأخرین که که عمداً واکسیناسیون را به تأخیر می اندازند یا فقط برخی از واکسنها را انتخاب می‌کنند و انصراف دهندگان که به صورت کلی از واکسیناسیون امتناع می کنند(بنین، ویزلر شر، کالسون،شاپیرو و هولم[16]،2005).
با بررسی این الگوها می توان به این نتیجه رسید که دسته بندی کردن عوامل نگرش به واکسن دشوار است زیرا این نگرش ریشه در تمایلات فردی و تأثیر متقابل و پیچیده عواملی مانند شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و شخصی در یک تصمیم گیری دارد . وقتی صحبت از واکسیناسیون به میان می آید، دستیابی به تصویر روشنی از طیف نگرش های احتمالی در مورد واکسیناسیون دشوار است. این تعدد عوامل منجر به نتایج متفاوتی در پژوهش های مختلف شده است. متخصصان روان شناسی اجتماعی و سلامت اجتماعی در تلاش برای ترغیب رفتار پیشگیری و توسعه واکسن در کشورها می باشند و تناقض در نتایج مطالعات آنها را با مشکلات متعددی در برنامه ریزی ها روبه رو می کند.
در پژوهشی فواد السید به بررسی عوامل مؤثر بر واکسن هراسی در رابطه با واکسیناسیون کووید-19 پرداخت و به این نتیجه رسید که بافت اجتماعی، فرهنگی و تاریخی غالب در هر جامعه، رسانه اطلاعات جمعی، سیاست‌های بهداشت عمومی در واکسیناسیون، ایمن و مؤثر بودن واکسن ها و ویژگی های شخصیتی بر نگرش به واکسن مؤثر هستند( فواد السید،2021).
بندائو، پلاگ، برانو پتزولد، استرول در مطالعه ای در کشور آلمان به این نتیجه رسیدند که تمایل به تزریق واکسن با اضطراب و ترس از بیماری رابطه مثبت دارد، همچنین شهروندانی که دارای اضطراب اجتماعی و مشکلات اقتصادی بودند واکسن هراسی داشتند ولی رابطه بین ابتلا به افسردگی و واکسن هراسی معنادار نبود( بندائو، پلاگ، برانو پتزولد، استرول[17]،2021).
در پژوهش کارلسون و همکاران این نتیجه حاصل شد که به هر میزان ادراک افراد از خطر بیماری بیشتر باشد و اعتماد بیشتری به ایمن و موثر بودن واکسن دارند به احتمال بیشتری واکسن می‌زنند(کارلسون، سووری، لواندوسکی، کارلسون، کارلسون، نولوی، کاروکیوی، لیندفج و آنتفولک[18]،2021). همچنین خانکه و همکاران در یک پژوهش کیفی به بررسی عوامل مؤثر بر نگرش به واکسیناسیون کووید -19 در شهر تهران پرداختند که علاوه بر عوامل جمعیت شناختی مانند سن، طبقه اجتماعی، اقتصادی و جنسیت عواملی مانند اعتماد ناکافی به عملکرد دولت و مقامات وزارت بهداشت، عدم اطمینان در مورد اثربخشی واکسن ، احساس عدم نیاز به واکسن و توانایی مراقبت از خود می باشد(خانکه و همکاران[19]،2021) . لیو، وانب،وو، دانب، ژانگ، دید ولیو در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که نگرش افراد به واکسن به سه دسته حامیان واکسن، افراد هراسان از واکسن و افراد مخالف واکسن تقسیم می‌شود ، افرادی که در طبقات پایین اجتماعی اقتصادی قرار دارند دارای دو نگرش حامیان واکسن یا مخالف واکسن هستند ، افرادی که سابقه ابتلای شدید به بیماری کرونا را دارند، مخالف تزریق واکسن هستند و افرادی که اعتماد زیادی به مسئولان بهداشت دارند و واکسنها را مؤثر و ایمن می دانند حامی واکسن هستند( لیو، وانب، وو، دانب، ژانگ، دید ولیو[20]، 2021).
هاولادر و همکاران در پژوهشی که در شبه قاره هند انجام دادند به این نتیجه رسیدند که عواملی مانند اعتقاد به ایمن و مؤثر بودن واکسن، نگرانی های مرتبط با بیماری، ادراک خطر بیماری ، در دسترس بودن انواع واکسن و اجباری بودن تزریق با تمایل به تزریق واکسن همبستگی مثبت دارد( هاولادر و همکاران[21]، 2021). در پژوهشی چهار عامل را در واکسن هراسی مؤثر می دانند، این عوامل عبارتند از بی اعتمادی به مزایای واکسن، نگرانی در مورد اثرات جانبی پیش بینی نشده واکسن، نگرانی در مورد سودجویی تجاری، و ترجیح مصونیت طبیعی( نومارا و همکاران[22]،2021؛پل، استپتو و فانکورت[23]،2020).لاز، براون و استراچینر هیجان پایه نفرت را عامل اساسی در واکسن هراسی معرفی کردند، این هیجان به واسطه عامل روانشناختی محدود شدن آزادی، تفکر توطئه و واکنش روانی به عنوان متغییر های میانجی بر تمایل افراد به واکسن مؤثر است( لاز،براون و استراچینر[24]، 2019).
در 11 مارس 2020، سازمان جهانی بهداشت (WHO) شیوع بیماری ویروسی به نام کرونا (COVID-19) به عنوان یک بیماری همه گیر جهانی را اعلام کرد. این بیماری به سرعت در جهان گسترش یافت (گزارش سازمان جهانی بهداشت،2020). در حال حاضر 222 کشور در جهان تحت تأثیر COVID-19 قرار گرفته است. طبق آخرین آمار رسمی سازمان جهانی بهداشت، تا 19 نوامبر 2021، بیش از 255،324،963 میلیون نفر به این ویروس مبتلا شده اند و 5،127،696 مرگ ناشی از COVID-19 گزارش شده است. تا این تاریخ در ایران بیش از 6،057،893 مورد آلوده و 128،531 مورد مرگ و میر مربوط به COVID-19 ثبت شده است (گزارش سازمان جهانی بهداشت، 2021). در این وضعیت دشوار و تلخ، یکی از نشانه های مثبت تاب آوری انسان ابداع واکسنی ایمن و مؤثر در همان سال شروع پاندمی بوده است(هاکو و پنت[25]، 2020). علی رغم ابداع واکسن و در دسترس بودن همگانی آن برای افراد جامعه، اما هنوز تعداد زیادی از افراد تمایلی به تزریق آن ندارند . بالاترین میزان پذیرش واکسن کووید-19 متعلق به اکوادور (97.0%)، مالزی (94.3%)، اندونزی (93.3%) و چین (91.3%) و کمترین میزان متعلق به کویت (23.6%)، اردن (28.4%)، ایتالیا (53.7%)، روسیه (54.9%)، لهستان (56.3%)، ایالات متحده (56.9%) و فرانسه (58.9%) است (سلام[26]، 2021). این میزان در ایران طبق پژوهش خانکه و همکاران 84% برآورد شده است (خانکه و همکاران،2021).
اضطراب سلامت با نگرانی‌های مداوم و شدید درباره سلامتی مشخص می‌شود و در اصطلاح تشخیصی کسانی‌که به وسیله اضطراب سلامت ناتوان شوند، تشخیص خود بیمار پنداری می گیرند (انجمن روانپزشکی امریکا، به نقل از تنگ[27]، 2007). اضطراب سلامت تشخیص جدیدی در آخرین طبقه بندی روانپزشکی آمریکا است که تا حدودی جایگزین اختلال خود بیمار پنداری شده است (تیرر و تیرر[28]، 2014 ). افراد دچار خود بیمار پنداری در جامعه نادر هستند ، اما شیوع اضطراب سلامت در بین افراد بالاست (سالکوسکیس و وارویک، 2002).شیوع اضطراب سلامت را حداقل 51 درصد در میان بیماران دارای دردهای مزمن برآورد کرده‌اند (ساندرلند و نیوبای و اندروز[29]، 2013). اضطراب سلامت منجر به استفاده غیرضروری از خدمات بهداشتی و مشاوره‌های پزشکی ،اضطراب و اشتغال ذهنی فرد بیش ازحد و نامتناسب فرد می شود. این افراد بارها و بارها خود را مورد بررسی قرار می دهند (مثل بررسی گلو در آینه) و مدام در مورد بیماری تحقیق می کنید (مثلاً در اینترنت) و به دنبال اطمینان از خانواده و دوستان و پزشکان هستند. در برخی موارد اضطراب منجر به اجتناب های ناسازگارانه از شرایط (مثلاً دوری از ملاقات با اعضای خانواده) و یا فعالیت (مثل ورزش، رفتن به سر کار) می شود(انجمن روانپزشکی آمریکا، 2013). تا کنون هیچ پژوهشی به بررسی همبستگی بین اضطراب سلامت و نگرش به واکسن وجود ندارد ، اما در برخی از مطالعات رابطه بین با نگرش واکسن و ادراک خطر از بیماری به عنوان یک مؤلفه میانجی مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج متضادی در این رابطه به دست آمده است در مطالعات انجام شده در ایالات متحده این نتیجه به دست آمد بین ادراک خطر بیماری کووید-19 و میزان پذیرش واکسن همبستگی مثبت وجود دارد و شهروندانی که به واسطه ادراک بیماری اضطراب بیشتری تجربه می‌کنند به احتمال بیشتری اقدام به تزریق واکسن می کنند(کارلسون و همکاران، 2021؛ لازاروس،رازن،پالیو،گاستین،لارسون،رابین،کیمبال و المهندس[30]،2021). در چین و اندونزی، ادراک خطر میزان تمایل به دریافت واکسن را تقریباً دو برابر کرده است (وانگ، لو،لی،لیو، ژانگ،فنگوانگ،ژینگ، لی، یو و فنگ[31]،2021؛ هاراپان، واگنر، یوفیکا، ویناردی، انور، ژن،ستیوان، راجامورتی، سوفیان و مادسیر[32]، 2020). یک فراتحلیل در مورد اثربخشی مداخلات نشان داد که ادراک خطر بیماری یکی از مواردی است که بر تغییر قصد و رفتارهای مرتبط با سلامت مانند واکسیناسیون مؤثر است(ویت و آلن[33]،2000). با این حال، در بخش کمی پژوهش خانکه و همکاران این نتیجه به دست آمد که علی رغم اینکه درصد زیادی از شرکت کنندگان (حدود 80%) درک بالایی از خطر بیماری کووید-19دارند ولی بین این ادراک و افزایش تمایل به تزریق واکسن ارتباط معنی داری وجود نداشت(خانکه و همکاران،2021).
با توجه به اینکه تا کنون تمام مطالعات انجام شده در زمینه بررسی نگرش به واکسن کیفی بوده است و عوامل متعددی در رابطه با این موضوع شناسایی شده است، به نظر می رسد نیاز به یک مقیاس کمی که بتواند نگرش افراد نسبت به واکسن را بسنجد وجود دارد. علاوه بر آن با توجه به نتایج متناقض در رابطه با اضطراب سلامت و نگرش به واکسن به نظر می آید بررسی مجدد این رابطه ضروری باشد. هدف از این پژوهش ساخت و اعتبار یابی مقیاس نگرش به واکسن و ارتباط آن با اضطراب سلامت است.
روش: پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی-کاربردی و از حیث گردآوری اطلاعات پیمایشی پرسشنامه‌ای و از نظر روش شناسی، از جمله مطالعات آزمون‌سازی بوده که به صورت پژوهش توصیفی از نوع همبستگی (صفاری نیا، 1393،صفاری نیا، شریف،1392) انجام شد.جامعه آماری این پژوهش کلیه شهروندان شهر تهران بودند. نمونه پژوهشی را 320نفر از زنان(245نفر) و مردان(75 نفر) که به اینترنت و فضای مجازی دسترسی داشتند تشکیل دادند، انتخاب نمونه از طریق روش نمونه گیری در دسترس و با فراخوان شرکت در آزمون مجازی انجام شد. در مورد حجم نمونه بریانت و یارلوند(1995) با توجه به گویه هایی که قرار است، ساختار عاملی آن بررسی شود؛ به ازای هر گویه حداقل 5 نفر حجم نمونه لازم در پژوهش پیشنهاد کرده اند. همچنین هومن و عسگری (1384 )حداقل حجم نمونه را 250 نفر و تعداد 500 نفر را مطلوب می دانند )به نقل از بگیان کوله مرز، کرمی، مومنی و الهی، 1397). ملاک‌های ورود به این پژوهش شامل دارا بودن حداقل 18 سال سن و میزان تحصیلات دیپلم و بالاتر بود. ملاک‌های خروج هم عدم پاسخ دهی کامل به تمام سؤلهای پرسشنامه، انتخاب پاسخ نظری ندارم به 5 سوال پشت سر هم یا ده سوال در کل پرسشنامه بود. با توجه به شرایط شیوع بیماری کرونا، پرسشنامه به صورت الکترونیکی از طریق فضای مجازی تلگرام و واتساپ در اختیار گروه‌های عمومی که مخصوص اخبار شهر تهران بود و اکثر اعضاء آن را شهروندان تهرانی تشکیل می دادند( بعد از هماهنگی و کسب رضایت از ادمین گروه) قرار گرفت. تهیه و آماده‌سازی مقیاس در چند مرحله انجام گردید. در مرحله اول منابع و پیشینه نظری (مقالات علمی پژوهشی) نگرش به واکسن مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موضوع مقیاس ، نسخه اولیه با 33 گویه آماده گردید. در گام بعدی درستی محتوایی مقیاس بررسی گردید که به این منظور مقیاس برای 8 نفر از متخصصین روان شناسان ارسال گردید تا مقیاس را از جهت مفهوم بودن گویه‌ها، جامع بودن و شکل ظاهری بررسی کنند. طبق نظر این کارشناسان 4 گویه حذف و برخی از عبارت‌ها و گویه‌ها از لحاظ مفهوم بودن تصحیح گردید. در مرحله بعدی به منظور جمع آوری اطلاعات، مقیاس 29 گویه ای از طریق فضای مجازی در اختیار شهروندان شهر تهران قرار گرفت و 320 نفر به آن پاسخ دادند، در این پژوهش هیچ اجباری به ذکر نام آزمودنی‌ها نبود و شرکت در این پژوهش به صورت اختیاری و با میل شرکت کنندگان بود. پس از گرد آوری داده ها تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش توسط نرم افزارهای SPSS-24 انجام شد.
ابزار:
مقیاس نگرش به واکسن[34]: این ابزار جهت بررسی نگرش به واکسن در کشور ایران طراحی و اعتباریابی شده است. ساخت این مقیاس طی چند مرحله انجام گرفت، در مرحله اول پیشینه پژوهشی مطالعه و طبق مطالعات پیشین مقیاس ابتدایی با 33 گویه طراحی شد. در مرحله دوم مقیاس در اختیار 8 از متخصصین روانشناسی جهت بررسی روایی محتوایی قرار گرفت، طبق نظر این متخصصین 4 گویه به طور کامل حذف گردید و برخی گویه‌ها تصحیح شدند. در مرحله آخر مقیاس با 29گویه به صورت الکترونیکی از طریق فضای مجازی در اختیار شهروندان تهرانی قرار گرفت، پس از گردآوری داده ها و تحلیل عاملی مقیاس، 4 سوال به دلیل پایین بودن ضریب همبستگی هر گویه با بقیه گویه ها از مقیاس حذف و نسخه نهایی با 25 گویه و 5 عامل تهیه شد. عامل مسئولیت اجتماعی[35] با 6 گویه شامل 6-1 عامل اعتماد[36] با 6 گویه شامل گویه‌های 12-7 عامل عامل موانع و محدودیت ها[37] با 6 گویه شامل 13-18عامل سود و زیان[38] با 4 گویه شامل 22-19 و عامل خطر پذیری[39] با 3 گویه 25-23 نگرش به واکسن را می‌سنجند. این ابزار در طیف پنج درجه ای لیکرت(( کاملا موافقم = 5)، (موافقم =4)، ( نظری ندارم = 3 )، ( مخالفم = 2 )، ( کاملا مخالفم = 1 )) نمره گذاری شد، لازم به ذکر است که گویه‌ها 1،11،12،13،14،15،16،17،18،23،24،25 به صورت معکوس نمره‌گذاری می شود.
مقیاس اضطراب سلامت[40]: پرسشنامه اضطراب سلامت برای سنجش اضطراب سلامت استفاده می شود. فرم بلند آن برای اولین بار توسط سالکوسیکس و وارویک در سال 1989 طراحی شد که بر اساس آن مدل شناختی اضطراب سلامتی و خود بیمارپ نداری تدوین شده است. فرم کوتاه آن توسط سالکوسیس و وارویک در سال 2002 طراحی شده است که مشتمل بر 18 سؤال است. این پرسشنامه دارای سه عامل به نام‌های ابتلا به بیماری، پیامدهای بیماری و نگرانی کلی سلامتی می باشد. سالکوسیس و وارویک اعتبار آزمون ـ بازآزمون این پرسشنامه را 90/0 به دست آورد و ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه را از 70/0 تا 82/0 گزارش کردند(سالکوسیس و وارویک[41]،2002). این پژوهشگران برای سنجش روایی از پرسشنامه مقیاس باورهای بیماری استفاده کردند. روایی پرسشنامه اضطراب سلامتی را 63/0 به دست آوردند و آبراموویتز و همکاران (2007 )ضریب روایی آن را 94/0 محاسبه کردند. این پرسشنامه در ایران و در پژوهش نرگسی و همکاران (1395) مورد بررسی قرار گرفت. در پژوهش آنها بررسی اعتبار به روش آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه برابر با 75/0 به دست آمد. همچنین آلفای کرونباخ برای عامل نگرانی کلی سلامتی مساوی 59/0 ،برای ابتلا به بیماری 60/0 و برای پیامدهای بیماری 70/0 به دست آمد که نتایج حاکی از پایایی قابل قبول برای این پرسشنامه است. همچنین تحلیل عاملی تائیدی برای بررسی روایی این پرسشنامه مورداستفاده قرار گرفت که نتایج آن نشان داد اضطراب سلامت یک سازه سه عاملی است و وجود ابعاد ابتلا به بیماری، پیامدهای بیماری و نگرانی کلی سلامتی در آن مورد تائید است. این پرسشنامه شامل 18 گویه است و هر گویه این پرسشنامه چهار گزینه دارد و هریک از گزینه ها شامل توصیف فرد از مؤلفه های سلامتی و بیماری به صورت یک جمله خبری است که آزمودنی بایستی یکی از جملات را که بهتر او را توصیف می کند انتخاب کند. نمره گذاری برای هر آیتم از صفر (گزینه الف)تا 3 ( گزینه د) نمره می باشد. عامل ابتلا به بیماری شامل گویه های 12 ،11 ،9 ،8 ،6 ،5؛ عامل پیامدهای بیماری شامل گویه های 18 ،17 ،16 ،15 ،13و عامل نگرانی های کلی سلامتی شامل گویه های 14 ،10 ،7 ،4 ،3 ،2 ،1می شود. بالاترین نمره‌های که فرد می‌تواند در این پرسشنامه اخذ نماید 54 و پایین‌ترین نمره صفر می باشد. کسب نمره بالا در این پرسشنامه نشان دهنده اضطراب سلامت بالا در فرد می باشد(نرگسی، ایزدی، کریمی نژاد وعلی رضایی،1395).
یافته ها :
یافته های جمعیت شناسی نشان می دهد که 320 نفر (245 زن و 75 مرد) در پژوهش حاضر شرکت داشتند. میانگین سنی زنان و مردان شرکت کننده به ترتیب 34/36 و 37/35 بود. همچنین بالاترین مدرک تحصیلی افراد شرکت کننده لیسانس (فراوانی 133 و فراوانی درصدی 6/41) و مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد (114 نفر با فراوانی درصدی 6/35) بود. از بین افراد شرکت کننده 134 نفر با فراوانی درصدی 9/41 به بیماری کووید 19 مبتلا شدند، 153 نفر با فراوانی درصدی 8/47 مبتلا نشدند و 33 نفر با فراوانی درصدی 3/10 اطلاعی نداشتند. همچنین 317 نفر از افراد شرکت کننده با فراوانی درصدی 1/99 از انواع واکسن اطلاع داشتند و فقط 3 نفر با فراوانی درصدی 9 درصد اطلاعی نداشتند. همچنین از بین افراد شرکت کننده 111 نفر با فراوانی درصدی 7/34 درصد، یک دوز واکسن و 156 نفر با فراوانی درصدی 8/48 درصد هر دو دوز واکسن را دریافت کردند و 53 نفر با فراوانی درصدی 6/16 واکسن تزریق نکردند.
برای بررسی خصوصیات روانسنجی پرسشنامه نگرش به واکسن انواع مختلفی از پایایی و روایی مدنظر قرار گرفت. جهت بررسی پایایی از آلفای کرونباخ و جهت روایی پرسشنامه از روایی محتوا، روایی سازه، روایی همزمان و روایی عاملی استفاده شد.
روایی محتوا: نوعی روایی است که معمولاً برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه گیری به کار برده می شود و توسط متخصصین تعیین می شود. به منظور رواسازی مقیاس نگرش به واکسن، نخست پرسشنامه مذکور با استفاده از منابع مختلف آماده شد. در مرحله بعد روایی توسط نویسندگان مقاله مورد بررسی قرار گرفت و همچنین تعدادی از اساتید روان شناسی روایی محتوایی را بررسی و تائید نمودند.
روایی عاملی: نوعی روایی می باشد که از طریق تحلیل عاملی به دست می آید. به منظور بررسی روایی عاملی و از آنجا که این پرسشنامه برای اولین بار ساخته و عامل یابی شده و در ایران برای اولین بار است که مورد استفاده قرار می گیرد از روش تحلیل عامل اکتشافی استفاده شد.
در روش تحلیل عامل اکتشافی از آزمون اسکری[42] و روش چرخش متعامد از نوع واریماکس استفاده شد و با استناد به نتایج معنی داری ( 0001/0 P=) و آزمون کیزر مایر الکین[43] ( 912/0 KMO=) 5 عامل به دست آمد. در این پژوهش نتایج تحلیل عامل اکتشافی نشان داده است که پرسشنامه نگرش به واکسن از پنج عامل تشکیل شده است که مقدار واریانس تبیین شده برای هر یک از عوامل به ترتیب برآورد شده است که در مجموع 9/60 از واریانس کل را تبیین می کند. نتایج در جدول شماره 1 ارائه گردیده است.
جدول شماره 1. بار عاملی چرخش یافته پرسشنامه نگرش به واکسن
|
سوال |
عامل اول |
عامل دوم |
عامل سوم |
عامل چهارم |
عامل پنجم |
|
وقتی واکسیناسیون در کل جامعه انجام شود، دیگر نیازی نیست که من واکسن بزنم |
395/0 |
|
|
|
|
|
واکسن می زنم تا بتوانم از افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند مراقبت کنم |
745/0 |
|
|
|
|
|
واکسیناسیون یک تکلیف همگانی و اجتماعی برای جلوگیری از انتشار بیماری است |
746/0 |
|
|
|
|
|
من برای کمک به رفع مشکل اجتماعی ترجیح می دهم واکسن بزنم |
786/0 |
|
|
|
|
|
به خانواده و دوستان توصیه می کنم واکسن بزنند |
704/0 |
|
|
|
|
|
از تعامل با کسانی که واکسن نزده‌اند خودداری می کنم |
701/0 |
|
|
|
|
|
من به ایمن بودن واکسن‌های موجود در بازار اطمینان دارم. |
|
701/0 |
|
|
|
|
واکسنها برای پیشگیری از ابتلا به بیماری مؤثر هستند. |
|
595/0 |
|
|
|
|
سفارش دهندگان و مدیران بر انتخاب نوع واکسن اشراف کامل دارند. |
|
532/0 |
|
|
|
|
من با رضایت قلبی واکسن را برای پیشگیری از بیماری تزریق می کنم. |
|
683/0 |
|
|
|
|
ناشناخته بودن ترکیب واکسن ها باعث می شود نسبت به کارایی آن تردید داشته باشم. |
|
684/0 |
|
|
|
|
اغلب دوستان و آشنایان من از تزریق واکسن ناراضی هستند |
|
440/0 |
|
|
|
|
استرس روزمره باعث می شود تمایلی به تزریق واکسن نداشته باشم |
|
|
603/0 |
|
|
|
در مراجعه به پزشک احساس خوبی ندارم و همین موجب می شود از تزریق واکسن امتناع کنم |
|
|
509/0 |
|
|
|
شرایط تردد و صف شلوغ برای تزریق واکسن من را ناامید می کند. |
|
|
817/0 |
|
|
|
عدم تنوع و فراوانی واکسن موجب می شود تمایلی به دریافت آن نداشته باشم |
|
|
777/0 |
|
|
|
شایعات پیرامون احتمال مرگ و میر ناشی از تزریق واکسن باعث شده است تمایلی به تزریق واکسن نداشته باشم |
|
|
590/0 |
|
|
|
احتمال ابتلا به بیماری حتی بعد از تزریق واکسن موجب می شود که از تزریق واکسن امتناع کنم |
|
|
571/0 |
|
|
|
ترجیح می دهم نوع واکسنم را خودم انتخاب کنم. |
|
|
|
453/0 |
|
|
قبل از تزریق واکسن به مزایایی که می تواند برایم داشته باشد فکر می کنم |
|
|
|
775/0 |
|
|
تمایل دارم از عوارض جانبی تزریق واکسن مطلع شوم |
|
|
|
820/0 |
|
|
تمایل دارم از عواقب عدم تزریق واکسن مطلع شوم |
|
|
|
642/0 |
|
|
سیستم ایمنی بدن من بسیار قوی است و در برابر ابتلا به بیماری از من محافظت می کند. |
|
|
|
|
704/0 |
|
معتقدم که هرگز بیمار نمی شوم |
|
|
|
|
761/0 |
|
ضرورتی برای تزریق واکسن وجود ندارد |
|
|
|
|
503/0 |
همان طور که جدول شماره 1 نشان می دهد و بر طبق تحلیل عامل اکتشافی 6 سوال روی عامل اول (مسئولیت جمعی)، 6 سوال روی عامل دوم (اعتماد)، 6 سوال روی عامل سوم (موانع و محدودیت)، 4 سوال روی عامل چهارم (سود و زیان) و 3 سوال روی عامل پنجم (خطرپذیری) بارگذاری شده اند.
روایی سازه و روایی همزمان: جهت بررسی روایی سازه و میزان انسجام درونی مقیاس نگرش به واکسن با مؤلفه های آن، ضرایب همبستگی بین خرده مقیاس ها و نمره کل مورد محاسبه قرار گرفت. همچنین جهت بررسی روایی همزمان مقیاس نگرش به واکسن با مقیاس اضطراب سلامتی وارد تحلیل شد که خلاصه نتایج آن در جدول شماره 2 ارائه شده است.
جدول 2. ماتریس همبستگی نمره کلی پرسشنامه نگرش به واکسن
|
متغیر |
مسئولیت جمعی |
اعتماد |
موانع و محدودیت |
سود و زیان |
خطرپذیری |
مقیاس اضطراب سلامتی |
|
|
مقیاس نگرش به واکسن |
ضریب پیرسون
|
831/0** |
821/0** |
796/0** |
488/0** |
625/0** |
187/0** |
|
سطح معنی داری |
0001/0 |
0001/0 |
0001/0 |
0001/0 |
0001/0 |
0001/0 |
|
همان گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می شود، تمام مؤلفه های پرسشنامه نگرش به واکسن با نمره کلی این مقیاس رابطه معنی دار دارند. در مجموع الگوی ضرایب همبستگی در جدول شماره 2 نشان می دهد که روابط درونی خوبی بین مؤلفه ها وجود دارد. همچنین جدول 2 نشان می دهد که نگرش به واکسن با اضطراب سلامتی رابطه مثبت معنی داری (187/0=r) در سطح 05/0 P< دارد.
پایایی مقیاس : برای برآورد پایایی پرسشنامه نگرش به واکسن از شاخص آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 3 ارائه گردیده است.
جدول 3. تعداد پرسش و میزان همسانی درونی (آلفای کرونباخ) برای هر عامل و کل پرسشنامه
|
عامل |
تعداد سوالات |
ضریب آلفای کرونباخ |
|
مسئولیت جمعی |
6 |
832/0 |
|
اعتماد |
6 |
697/0 |
|
موانع و محدودیت |
6 |
861/0 |
|
سود و زیان |
4 |
687/0 |
|
خطرپذیری |
3 |
593/0 |
|
کل مقیاس |
25 |
871/0 |
همان طور که جدول شماره 3 نشان می دهد، کل مقیاس و مؤلفه های آن از پایایی مطلوبی برخوردار هستند.
بحث و نتیجه گیری:
هدف پژوهش حاضر ساخت مقیاس نگرش به واکسن ، بررسی خصوصیات روانسنجی آن و رابطه این مقیاس با اضطراب سلامت است. با مطالعه منابع مختلف در زمینه سلامت اجتماعی مقیاس اولیه با 33 گویه طراحی شد برای بررسی روایی محتوایی، مقیاس نگرش به واکسن به هشت نفر از متخصصان حوزه روانشناسی ارائه و خواسته شد تا نظر خود را درباره اینکه پرسش‌ها تا چه میزان می‌توانند، نگرش به واکسن را بسنجند، در قالب مقیاس لیکرت بیان کنند که در این مرحله 4 عبارت حذف و برخی عبارات هم تصحیح و ویرایش شد و در مجموع ضریب روایی قابل قبول در این قسمت به دست آمد. در مرحله جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات اولیه، مقیاس روی شهروندان شهر تهران اجرا شد و تعداد 7 سؤال با توجه به بررسی پایایی تک تک سؤالات و ضریب همبستگی پایین هر سؤال با بقیه سوالات از کل مقیاس حذف شد. در بررسی روایی عاملی از روش تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد و نتایج نشان داد که مقیاس نگرش به واکسن از پنج عامل تشکیل شده است که درمجموع9/60 از واریانس کل را تبیین می‌کنند. همچنین روایی سازه نشان داد که تمام مؤلفه های مقیاس نگرش به واکسن با نمره کلی این مقیاس رابطه معنی دار دارند، بنابراین الگوی ضرایب همبستگی نشان داد که روابط درونی خوبی بین مؤلفه ها وجود دارد. همچنین برای به دست آوردن اعتبار پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج نشان داد که کل مقیاس و مؤلفه های آن از پایایی مطلوبی برخوردار هستند. در خصوص هنجارسازی نیز جداول نمرات استاندارد رسم شد و دامنه نمرات عامل های پرسشنامه و نمره کل مقیاس بر اساس نمرات استاندارد به سه دامنه ضعیف، متوسط و قوی تقسیم شد.
در مجموع نتایج به دست آمده از این مقیاس با پژوهش های پیشین هماهنگی دارد. مسئولیت اجتماعی به معنی احساسی است که فرد خود را در مقابل شرایط جامعه و همنوعانش مسئول می داند و خود را ملزم می کند که رفتارهای خاصی انجام دهد. اولین عامل مقیاس مورد بررسی مسئولیت اجتماعی است که در این عامل افراد به دلیل حس مسئولیت و توجه به سایر افراد به واکسن می زند و در مقابل از سایر افراد جامعه هم انتظار دارد واکسن بزنند. این عامل در مدل 5C هم مورد تأکید است ( ویسمنز ، توریک، باپتیستا،جاردین، جانسن وفرانکن،2021).
عامل دوم اعتماد، میزان اعتماد افراد به سیستم بهداشت و ایمن بودن واکسنها را می سنجد این عامل در برخی از پژوهش های پیشین مورد تأکید است. ویسمنز و همکاران به ارائه مدل 5C جهت بررسی نگرش به واکسن پرداختند، در این مدل یکی از عوامل اعتماد است( ویسمنز ، توریک، باپتیستا،جاردین، جانسن وفرانکن[44]،2021). فواد السید نیز یکی از عوامل مؤثر نگرش به واکسن را اعتماد به مسئولین و سیستم بهداشت می داند(فواد السید،2021). دانبال، کاگش،ساراوانان و گوپیچاندرال نیز به عدم اعتماد به مسئولین و ایمن بودن واکسنها به عنوان عوامل مؤثر بر واکسن هراسی در هند اشاره دارند( دانبال، کاگش،ساراوانان و گوپیچاندرال[45]، 2021). خانکه و همکاران هم در پژوهش کیفی خود به این عامل اشاره کردند(خانکه و همکاران،2021)؛ همچنین لوچیا، کلکار و آفونسو ، اعتماد را به عنوان عامل اصلی در تمایل به تزریق واکسن در دانشجویان پزشکی ایالات متحده آمریکا می دانند(لوچیا، کلکار و آفونسو[46]،2021).عامل سوم مورد تایید در این مقیاس موانع و محدودیت ها است که گویه های این عامل به بررسی مشکلات و موانع محیطی و فردی از اضطراب شخص نسبت به معاینات پزشکی تا در دسترس نبودن واکسن های متنوع می پردازند. این عامل در مدل 5Cنیز مورد تأکید است( ویسمنز ، توریک، باپتیستا،جاردین، جانسن وفرانکن،2021)، همچنین دانبال و همکاران به عواملی مانند فقدان اطلاعات معتبر و متنوع نبودن واکسنها به عنوان عوامل محدودیت در نگرش به واکسن در جمعیت مورد مطالعه در تامیل نادو هند اشاره می کنند(دانبال، کاگش،ساراوانان و گوپیچاندرال،2021). عامل محدودیت و موانع در پژوهش های خانکه و همکاران، فواد السید، زربین و همکاران مورد تایید است(خانکه و همکاران،2021؛ فواد السید،2021؛ زربین،بریسکی،پروکوپ دورنر،اکتوویتز و باران[47]، 2017).
بررسی سود و زیان در بسیاری از افراد مقدمه ای بر تصمیم گیری درباره تزریق واکسن است(کارلسون، سووری، لواندوسکی، کارلسون، کارلسون، نولوی، کاروکیوی، لیندفج و آنتفولک،2021). در مقیاس نگرش به واکسن بررسی سود و زیان به عنوان عامل چهارم در نظر گرفته شده است و منظور از بررسی سود و زیان، سنجش مزایای تزریق واکسن، آگاهی از عوارض جانبی آن و عدم تزریق واکسن است . در مدل 5C یکی از مؤلفه ها سود و زیان است( ویسمنز ، توریک، باپتیستا،جاردین، جانسن وفرانکن،2021)، نومار و همکاران هم بررسی سود و زیان را یکی از عوامل تصمیم گیری در مورد تزریق واکسن می دانند(نومار و همکاران،2021) همچنین فواد السید به بررسی سود و زیان در تزریق واکسن تآکید دارد(فواد السید،2021). خطر پذیری به عنوان عامل پنجم به ادراک افراد از میزان خطر پذیری و آسیب پذیری در مقابل بیماری و توانمندی جسمی شان اشاره دارد. این مفهوم در برخی پژوهش ها نیز مورد تأکید بوده است از جمله در پژوهش خانکه و همکاران ، فواد السید، لاز، براون و استراچیر مورد تایید قرار گرفته است (خانکه و همکاران،2021؛ فواد السید،2021؛ لاز، براون و استراچیر،2021). طبق نظریه باور سلامت افراد به هر میزان که افراد احتمال بیشتری دهند که به بیماری خاصی مبتلا می شوند احتمال انجام رفتارهای حافظ سلامت بیشتر خواهد بود که عامل خطر پذیری مقیاس نگرش به واکسن کاملاً با ارکان این نظریه همسو است(صفاری نیا، 1396).
بررسی یافته های این پژوهش نشان می دهد که رابطه معناداری بین اضطراب سلامت و تمایل به تزریق واکسن وجود دارد. این نتیجه همسو با برخی از پژوهش‌ها است که در آنها رابطه معناداری بین اضطراب بیماری و تمایل به واکسن به دست آمد. (کارلسون و همکاران، 2021؛ لازاروس،رازن،پالیو،گاستین،لارسون،رابین،کیمبال و المهندس،؛ 2021وانگ، لو،لی،لیو، ژانگ،فنگوانگ،ژینگ، لی، یو و فنگ،2021؛ هاراپان، واگنر،یوفیکا،ویناردی،انور،ژن،ستیوان،راجامورتی،سوفیان و مادسیر، 2020؛ ویت و آلن،2000). در حالی که نتیجه متضادی در پژوهش خانکه و همکاران به دست آمد (خانکه و همکاران،2021). تناقض در نتایج این رابطه را می توان به تعارض روانی افراد نسبت داد ، در مواردی که افراد ادراک خطر زیادی از بیماری دارند به تبع آن اضطراب بیشتری را تجربه می کنند، برای مقابله با این تعارض افراد راهکارهای مختلفی را انتخاب می کنند، عده ای از آنها برای کم کردن اضطراب خود بیماری را کم اهمیت قلمداد می کنند و در نتیجه تمایلی به تزریق واکسن ندارند و برخی هم با تزریق واکسن اضطراب خود را اداره می کنند. البته این نتیجه متفاوت با یافته های خانکه و همکاران است (خانکه و همکاران،2021)،
نتایج پژوهش حاضر در تائید پایایی، روایی و ساختار عاملی مقیاس نگرش به واکسن در عین حال با محدودیتهای خاص مقدماتی بودن این مشخصه ها همراه است. بر این اساس، تدارک طرح‌های پژوهشی به منظور سنجش این مقیاس در مداخلات بالینی برای تأیید یافته های فعلی به عنوان یک ضرورت پیشنهاد می شود. محدودیت دیگر، جامعه پژوهش حاضر، یعنی افراد سالم تهرانی بود که در واقع نمونه ای از جمعیت عمومی است نه جمعیت بالینی؛ همچنین ازآنجایی که در زمان اجرای تحقیق شیوع گسترده بیماری وجود داشت، نمونه گیری به صورت مجازی صورت گرفت به همین علت فقط افرادی که مسلط به فضای مجازی بودند در پژوهش حاضر شرکت داشتند؛ بنابراین پژوهش حاضر اولین تلاش در نوع خود برای تهیه ابزاری در جهت سنجش نگرش به واکسن در ایران است و برای بررسی بیشتر نیاز است که اعتبار سنجی در سایر شهرها انجام شود.
در پایان لازم است که از تمام عزیزانی که تیم پژوهشی را در ساخت و اجرای این مقیاس یاری کردند سپاسگزاری کنیم.
[1] Attitude
[2] Minson & Dorison
[3] Perllof
[4] Rucher
[5] Reuben, Danladi, Akwai Saleh& e Ejembi
[6] Verplanken and Orbell
[7] Theory of planned behavior
[8] Gibson, Magnan, Kramer and Bryan,
[9] Tenenbaum and Eklund
[10] Herd safety
[11] Costanzo, Giglio& Roviello
[12] Slaoui & Hepburn
[13] vaccine hesitancy
[14] Parenting decisions
[15] Gust,Brown, Weaver, Hibbs, Sheedy & Nowak
[16]Benin,Wisler-Scher,Colson,Shapiro&Holmboe
[17] Bendau , Plag , Petzold & Strohle
[18] Karlsson , Soveri , Lewandowsky , Karlsson , Karlsson , Nolvi , Karukivi , Lindfeltj & Antfolk
[19] Khankeh etal.
[20] Lyua , Wangb , Wua , Duongb , Zhangc , Dyed & Luo
[21] Hawlader etal.
[22] Nomura
[23] Paul, Steptoe& Fancourt
[24] Luz, Brown & Struchiner
[25] Haque & Pant
[26] Sallam
[27] Tang
[28] Tyrer & Tyrer
[29] Sunderland, Newby& Andrews
[30] Lazarus, Ratzan, Palayew,Gostin, Larson, Rabin, Kimball, & El-Mohandes.
[31] Wang, Lu, Lai, Lyu, Zhang, Fenghuang, Jing, Li, Yu& Fang.
[32] Harapan, Wagner,Yufika,Winardi, Anwar, Gan, Setiawan, Rajamoorthy, Sofyan& Mudatsir
[33] Witte, Allen
[34] Attitude to Vaccine
[35] Social responsibility
[36] Confidence
[37]Constraints
[38] the profit and loss
[39] Risk- taking
[40] Health Anxiety Inventory
[41] Salkovskis & Warwick
[42] . Scree test
[43] . Kaiser-Meyer-Olkin Measure
[44] Wismans, Thurik , Baptista, Dejardin, Janssen& Franken
[45] Danbal,Magesh,Saravanan & Gopichandral
[46] Lucia, Kelekar & Afonso
[47] Szczerbin, Brzyski , Prokop-Dorner , Ocetkiewicz & Baran
)