پژوهش های روانشناسی اجتماعی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

همکاران اجرایی نشریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

فرایند پذیرش مقالات

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

اخبار و اعلانات

فرم ها

راهنمای تنظیم مقاله

شرایط و ضوابط ارسال مقاله

پیش بینی رفتار صرفه جویی برق خانگی: نقش انگیزش و نیاز اجتماعی به مصرف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای روانشناسی

2 استاد گروه روانشناسی/دانشگاه خوارزمی/تهران/ایران

3 گروه روانشناسی دانشگاه خوارزمی

چکیده


مقدمه: مصرف برق خانگی در ایران حدود 33 درصد از کل مصرف کشور است و رفتار صرفه­ جویی در مصرف آن با وجود تأکیدهای فراوان همچنان با سطح مطلوب فاصله دارد.
روش: پژوهش حاضر با هدف پیش‌­بینی رفتار صرفه­‌جویی برق خانگی در مصرف­‌کنندگان ایرانی انجام شد. طرح مورد استفاده در این پژوهش مدل‌سازی معادلات ساختاری و جامعه آماری مورد مطالعه شامل تمام مصرف­‌کنندگان برق در سراسر کشور در سال 1400 بود. نمونه­‌گیری به روش نمونه­‌گیری در دسترس انجام گرفت. حداقل حجم نمونه با استفاده از روش ساپر (2021) برابر با 256 نفر برآورد شد؛ با این وجود تعداد شرکت­‌کنندگان پژوهش برابر با 684 نفر بود. ابزارهای مورداستفاده برای جمع­‌آوری داده­‌ها شامل پرسش‌نامه سنجش ویژگی­های جمعیت­‌شناختی و ویژگی­های منزل مسکونی (DHC)، مقیاس صرفه­‌جویی برق مبتنی بر ارتقای جایگاه اجتماعی (SESSSU)، مقیاس انگیزش نسبت به صرفه­‌جویی برق (MTSES) و مقیاس سنجش رفتار صرفه­‌جویی در مصرف برق (ESBS) بود که در مجموع 57 سؤال و گویه را در بر می­گرفت. داده­‌ها با استفاده از امکانات گوگل فرم جمع‌­آوری شده و با استفاده از نرم‌­افزارهای Smart PLS 3.3.3 و SPSS 26 به شیوه مدلسازی معادلات ساختاری با استفاده از روش حداقل مربعات جزئی مورد تجزیه ­و تحلیل قرار گرفت.
یافته­ ها: نتایج حاکی از آن است که نیاز اجتماعی به مصرف برق 35 درصد از انگیزش صرفه­‌جویی برق را تبیین می­کند (00/0P=). همچنین انگیزش صرفه­‌جویی برق 38 درصد از رفتار صرفه­‌جویی برق را تبیین کرد (00/0P=). در بین مؤلفه‌های انگیزش صرفه‌­جویی برق، بیشترین رابطه با سازه اصلی به ترتیب در انگیزش یکپارچه، انگیزش همانندسازی شده، درونی و درون­‌فکنی شده مشاهده شد.
نتیجه­ گیری: به نظر می­رسد که افزایش رفتار صرفه­‌جویی برق از طریق تحریک انگیزش توسط نیاز اجتماعی به مصرف برق ممکن است. یافته‌های پژوهش حاضر می‌تواند در سیاستگذاری‌ها و مداخلاتی که هدف خود را رفتار مصرف‌کننده و افزایش صرفه‌جویی قرار می‌دهند، مورد ­استفاده قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Predicting household electricity saving behavior: The role of motivation and social need for consumption

نویسندگان [English]

  • Morad Abdivarmazan 1
  • Mohammad naghy Farahani 2
  • Hamid Khanipur 3

1 PhD of Psychology

2 Professor of Psychology/ Department of Psychology/Kharazmi University/ Tehran/ Iran

3 Department of Psychology/ Kharazmi University/ Tehran/ Iran

چکیده [English]

Introduction: Household electricity consumption in Iran is about 33% of total consumption and the electricity-saving behavior despite of emphases is still far from the desired level.
Methods: The aim of this study was to predict the behavior of household electricity saving in Iranian electricity consumers. The design used in this research was structural equation modeling and the statistical population included all electricity consumers across the country in 1400. Sampling was done by convenience sampling method and the sample size was estimated to be 256 using the Soper (2022) method, but the number of research participants was 684. Tools used for data collection included Demographic and Characteristics of Housing Questionnaire (DHC), Saving Electricity Scale based on Social Status Upgrading (SESSSU), Motivation toward Saving Energy Scale (MTSES), and Energy Saving Behavior Scale (ESBS), which included 57 questions and items. Data were collected  through Google Form and analyzed by Smart PLS 3.3.3 and SPSS 26 softwares using structural equation modeling method.
Results: Findings showed that the the social need for consumption explains 35% of the motivation to save electricity (P=0.00). The results also showed that electricity saving motivation explained 38% of electricity saving behavior (P=0.00). Among the components of electricity saving motivation, the highest relationship with the main structure was observed in integrated motivation, identified motivation, internal motivation and introjected motivation.
Conclution: It seems that increasing in electricity-saving behavior is affected by stimulating motivation through social need to consume electricity. The findings of the present study can be used in policies and interventions that aim at consumer behavior and increase saving behaviors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Electricity saving behavior
  • motivation
  • social need for consumption
اصل مقاله

مقدمه

برق یکی از پرمصرف­ترین منابع انرژی است و علت آن قیمت ارزان، سهولت دسترسی و راحتی مصرف و نیز انتقال سریع است (محمدی و محمودی، 2018). بر اساس آمار منتشر شده توسط اداره اطلاعات انرژی[1] آمریکا، ایران در سال 2019 در مصرف برق حائز رتبه 19 بوده است. این در حالی است که ایران هم از لحاظ جمعیت و هم از لحاظ رشد و توسعه در چنین رتبه­ای قرار نمی­گیرد. آمار ماهانه وزارت نیرو در پایان اسفند 1400 نیز نشان می‌دهد که حدود یک‌سوم مصرف برق کشور در بخش خانگی بوده است و این در حالی است که در خانه­های ایران بخشی از انرژی مصرفی توسط گاز طبیعی تأمین می­شود؛ لذا به نظر می­رسد که ایران یکی از کشورهای پرمصرف در حوزه برق خانگی است.

بی‌تردید برای کاهش مصرف برق، رفتار انسان رکن اساسی است و مدیریت مصرف بدون مطالعه رفتار مصرف­کننده میسر نخواهد بود (احمدی، نیکدل و صالحی، 1392 و عبدی­ورمزان، فراهانی، خانی­پور و صفاری­نیا، 1399). در این راستا تلاش­های فراوانی هم صورت گرفته و مدل­های متنوعی برای تبیین رفتار مصرف­کنندگان برق ارائه شده است (صفاری­نیا، علی­پور و منصوری، 1394 و هنرور، آقایاری هیر، علی­زاده اقدم و محمدپور، 1399). به‌عنوان‌مثال می­توان به مدل فعال‌سازی هنجارهای شخصی[2] شوارتز[3] ، (1977) چارچوب ارزش­ها[4] و مصرف شوارتز (1977) و  مدل رفتار برنامه‌ریزی‌شده[5] فیشبین و اجزن[6] (1977) اشاره کرد. این مدل­ها بعدها توسط سایر پژوهشگران نظیر دی­گروت و استیگ[7] (2009)، ژانگ، وانگ و ژو[8] (2013)، ویتنبرگ، بلوبام و ماتیاس[9] (2018)، زیسک، ونهوون، استیگ و وندرورف[10] (2021) و آرگورفول[11] (2022) در حوزه صرفه­جویی برق نیز به کار گرفته شده و شواهدی در تأیید آن­ها ارائه شده است.

با این وجود مدل­های مطرح در تبیین رفتار مصرف­کننده به خاطر بی­توجهی به سازه انگیزش، مورد انتقاد قرار گرفته­اند (کوماتسور و نیشیو[12]، 2015، 2019؛ وانگ، لیانگ، یانگ، ما، لی، وو و فنگ[13]، 2019). این خلأ از سوی پژوهشگرانی نظیر (عبدی­ورمزان و همکاران، 1399؛ هان، نیوونهیجسن، دی­وریس، بلوکوس و شیفر[14]، 2013؛ وانگ و همکاران، 2019؛ بریک، بوشارد و وایت مارش[15]، 2021 و کوی[16] و همکاران، 2021) احساس شده و در مطالعات خود، بر نقش آن تاکید ورزیده­اند و یا انگیزش را به عنوان بخشی از مدل خود در تبیین رفتار مصرف­کننده مورد بررسی قرار داده­اند. بودپاوو و ون­پتگم[17] (2017) نیز در مطالعات خود در حوزه رفتارهای حامی محیط‌زیست گزارش کرده‌اند که بدون فهم و شناخت انگیزش نمی­توان انتظار داشت که مدلی در تبیین رفتار صرفه­جویی برق موفق باشد.

از جمله مدل­های مطرح در حوزه انگیزش نظریه خود­تعیین­گری[18] دسی و رایان[19] (1985) است. پلتایر، توسان، گرین­دیمرز، نوئلز و بیتون[20] (1998) با استفاده از نظریه دسی و رایان (1985) شش نوع انگیزه را در طول یک طیف از انگیزش درونی به انگیزش بیرونی شامل انگیزش درونی[21]، یکپارچه[22]، همانندسازی شده[23]، درون­فکنی شده[24]، تنظیم‌شده بیرونی[25] و بی‌انگیزگی[26] معرفی کرده­اند (عبدی­ورمزان و همکاران 1399). به باور دسی و رایان (1985) انگیزش درونی حاصل برآورده شدن سه نیاز است که شامل نیاز به خودمختاری[27]، شایستگی[28] و ارتباط[29] می­شود. منظور از خودمختاری احساس استقلال از سایرین و مالکیت نسبت به سرنوشت شخصی است (رایان، دسی، ونستینکیست و سوننس[30]، 2021) و منظور از شایستگی به بیان دسی و رایان (2012 و 2017) نیاز و تمایل روان‌شناختی برای تأثیر بر محیط زندگی و ایجاد نتایج و پیامدهای مطلوب است که در گرو استفاده از مهارت­هایی است که قبلا آموخته ­شده­اند. دسی و رایان (2017) نیاز به ارتباط را نیز اقناع تمایل درونی به داشتن روابط ایمن و پایدار با دیگران در بستر احساس شادکامی تعریف کرده­اند. در این پژوهش از مدل شش رکنی پلتایر و همکاران (1998) به عنوان بخش میانجی مدل پیشنهادی استفاده شد.

از طرف دیگر اندرسون، هیلدرث و هالند[31] (2015) و گونزالز-جیمنز[32] (2022) یک نیاز را معرفی کرده­اند و آن نیاز به داشتن جایگاه اجتماعی[33] است که در مفهوم بسیار نزدیک به نیاز به احترام و ارزش است که توسط  مزلو[34] (1943) معرفی شده است. این نیاز از طریق شیوه مصرف کالا و خدمات هم اقناع می­شود (جانسون­بوید، 2013).  به عبارت دیگر افراد از طریق  رفتارهای مصرفی می­کوشند که جایگاه اجتماعی خود را ارتقا بخشیده و یا آن را به رخ دیگران بکشند (عبدی­ورمزان و همکاران، 1399). ایستمن، گولداسمیت و فلین[35] (1999) بیان می­کنند که نیاز به کسب جایگاه اجتماعی به عنوان یک عامل انگیزاننده از طریق مصرف کالا و خدمات برآورده می‌شود.

تمایل به ارتقا و یا حفظ جایگاه اجتماعی، نیازی است که هم می­تواند به بروز پدیده مصرف­گرایی[36] منتهی شود و هم می­تواند به صورت انجام رفتارهای جامعه­پسند[37]، نمود پیدا کند (کیم، پارک و شرام[38]، 2022 و کلاکارووا و هی[39]، 2022). رفتارهایی نظیر شرکت در فعالیت­های دوستدار محیط زیست، اهدای عضو و شرکت در کارهای عام­المنفعه از جمله رفتارهای جامعه­پسند هستند. این شیوه از مصرف می­تواند به صورت رفتار صرفه­جویانه­ای که منفعت دیگران را در نظر می­گیرد، افراد را برای کاهش مصرف برق انگیخته کند و بدین صورت قدر و منزلت و جایگاه اجتماعی فرد را در سلسله­مراتب اجتماعی بالاتر ببرند (دیتمار[40]، 2007؛ چنگ، تریسی و اندرسون[41]، 2014؛ پینتو، هارتر، روسی، نایک و بورگس[42]، 2019 و عبدی­ورمزان و همکاران، 1400).

در این پژوهش با توجه ‌به نظریه انگیزش خودتعیین­گری و تقدم نیاز بر انگیزه (مزلو، 1943 و فنگ و ژانگ[43]، 2021) فرض شده است که نیاز اجتماعی به مصرف از طریق انگیخته کردن افراد باعث بروز رفتار صرفه­جویی برق در آنان می­شود. به‌عبارت‌دیگر تمایل افراد به حفظ و ارتقای جایگاه اجتماعی موجب فعال‌شدن سامانه انگیزشی شده و از این طریق بر رفتار صرفه­جویی برق اثر می­گذارد. در جامعه مورد مطالعه در زمان انجام این پژوهش، کاهش مصرف برق از لحاظ اقتصادی توجیه چندانی ندارد؛ لذا فرض بر آن است که رفتار صرفه­جویی در مصرف برق می­تواند به عنوان یک رفتار جامعه­پسند در نظر گرفته شود که افراد از طریق انجام آن سعی در کسب و افزایش جایگاه اجتماعی خود دارند.

منطق مورد استفاده برای ترکیب مدل انگیزشی پلتایر و همکاران (1998) با نیاز اجتماعی به مصرف بر اساس دیدگاه پژوهشگرانی نظیر ون­زومرن، پوستمس و سپیرس[44] (2012)؛ ولسک، استرن و دایتز[45] (2017) و زیمیانوویچ و کاسینسکی[46] (2022) بوده است. از نظر آنان می­توان با هدف افزایش کارایی مدل­ها و ارتقای سطح تبیین رفتارهای مختلف اقدام به ترکیب و یکپارچه نمودن مدل­های مختلف نمود. به‌عنوان‌مثالی از ترکیب مدل­ها می­توان به گارکاووزی، هالکوس و ماتسیوری[47] (2019) اشاره کرده که با یکپارچه­سازی دو مدل رفتار برنامه‌ریزی‌شده (فیشبین و اجزن، 1977) و ارزش باور هنجار[48] و نیز افزودن دو رکن دیگر کوشیدند که رفتارهای محیطی را به صورت بهتری تبیین کنند. چونگ، چاو، فوک، یو و چو[49] (2017) نیز از طریق یکپارچه‌سازی دو مدل انگیزش خود تعیین­گری و رفتار معطوف به هدف[50] در مطالعه رفتارهای دوستدار محیط‌زیست[51] توانسته­اند باعث افزایش توان پیش­بینی رفتارهای موردمطالعه شوند. مواردی دیگر از یکپارچه­سازی مدل­ها برای تبیین رفتارهای مرتبط با مصرف برق را می­توان در پژوهش­های شین، ایم، جونگ و سورت[52] (2018)، وانگ، لین و لی[53] (2018)، هو و وو[54] (2021) و آرکورفول[55] (2022) یافت.

نقش بی­بدیل انرژی برق در روند توسعه جامعه و مصرف روزافزون آن در کنار هزینه­های اقتصادی و زیست­محیطی، سیاست­گذاران کشورهای مختلف را بر آن داشته است تا برای مدیریت مصرف و کاهش آن دست‌به‌کار شوند (لی، ژو و فلیتر[56]، 2014 و کاروس و همکاران[57]، 2021) و از طرق مختلف نظیر هشدارها و تبلیغات رسانه­ای و آموزش (اسپنس، لایگو، بدول و اومالی[58]، 2014؛ لاهیجانیان و عباسی، 2016 و روشندل اربطانی و قیومی، 1394) و التزامات قانونی (سومرو، بارتی، بیلوریا و پراساد[59]، 2021) در جهت کاهش مصرف تلاش کنند؛ اما در عمل مشاهده می­شود که وضعیت مصرف برق کشور در بخش خانگی همچنان وضعیت مطلوبی ندارد. از سوی دیگر بدون ­تردید هر مداخله و اقدامی که برای کاهش مصرف برق خانگی صورت می­گیرد وابسته به رفتار مصرف­کنندگان است؛ لذا به نظر می­رسد که شناخت و تبیین متغیرهای موثر در رفتار صرفه­جویی برق ضرورت داشته و می­تواند در افزایش تاثیر مداخلات و برنامه­های کاهش مصرف موثر باشد. پژوهش حاضر در پی آن است که رفتار صرفه­جویی برق خانگی را در قالب یک مدل نظری مشتمل بر نیاز اجتماعی به مصرف و انگیزش صرفه­جویی برق تبیین کند. از آنجا که پژوهش حاضر، مدل انگیزشی پلتایر و همکاران (1998) و متغیر نیاز اجتماعی به مصرف برق را در قالب یک مدل نظری ترکیبی بررسی می­کند، بدیع است. همچنین متغیر نیاز اجتماعی به مصرف در ادبیات پژوهشی موجود، به عنوان پیش­­بینی کننده رفتارهای جامعه­پسند نظیر صرفه­جویی برق چه در جامعه ایران و چه در سایر جوامع مطالعه نشده است.

مدل پیشنهادی پژوهش و روابط بین ارکان آن به شرح زیر قابل ترسیم است:

 

 

 

 

انگیزش صرفه جویی برق

رفتار صرفه جویی برق

نیاز اجتماعی به مصرف برق

 

صرفه جویی مبتنی بر منزلت

صرفه جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی

بی انگیزگی

انگیزه بیرونی

انگیزه درون فکنی شده

انگیزه درونی

انگیزه یکپارچه

انگیزه همانندسازی شده

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش

روش

پژوهش حاضر از نوع مدلسازی معادلات ساختاری بود. جامعه موردمطالعه شامل تمام مصرف­کنندگان برق کشور بود که نمونه موردمطالعه به شیوه در دسترس از بین آنان انتخاب شد. روش مورداستفاده مدلسازی معادلات ساختاری به شیوه حداقل مربعات جزئی[60] بود. انتخاب روش حداقل مربعات جزئی از آنجا صورت گرفت که ابزارهای سنجش از نوع نگرش­سنج بودند. برای تعیین حجم نمونه بر اساس فرمول ساپر[61]  (2021) عمل شد که طبق آن برای مدلسازی معادلات ساختاری براساس اندازه اثر مورد انتظار[62] برابر با 8/0، توان آماری مطلوب[63] برابر با 8/0 و تعداد متغیرهای مکنون و آشکار و سطح معناداری 01/0 ، حداقل حجم نمونه 256 نفر به دست آمد. بنا بر دیدگاه هومن (1384) استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری با حداقل نمونه می­تواند منجر به حصول نتایج نامناسب و یا دقت پایین برآورد پارامتر‌ها شود؛ لذا جمع­آوری داده­ها تا حد ممکن ادامه پیدا کرد و نهایتا تعداد اعضای گروه نمونه مورد بررسی در این پژوهش به 684 نفر رسید. برای انجام پژوهش پس از تهیه مدل مفهومی و تعیین روابط بین ارکان آن، از طریق مقیاس­هایی که در بخش ابزار آمده است برای جمع­آوری داده­ها اقدام شد. ابزارهای جمع­آوری داده‌ها به صورت الکترونیک تهیه و در فضای مجازی توزیع و جمع­آوری شد و پاسخنامه­های دریافت شده مورد تجزیه­و­تحلیل قرار گرفتند. انتشار لینک و دریافت پاسخ­نامه­ها در نیمه اول فروردین 1400 انجام گرفت. برا­ی تحلیل داده­ها از نرم افزارهای SPSS 26 و Smart PLS 3.3.3 استفاده شد. معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن ملیت ایرانی و استفاده از برق و کاربری فضای مجازی بود.

ابزارهای پژوهش

الف) پرسش‌نامه سنجش ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و ویژگی­های منزل مسکونی

پرسش‌نامه ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و ویژگی‌های منزل مسکونی[64] برای جمع‌آوری اطلاعات جمعیت­شناختی افراد شرکت‌کننده به کار گرفته شد. متغیرهایی که توسط این ابزار جمع‌آوری می‌شدند شامل سن، جنس، تعداد افراد خانواده، تحصیلات، وضعیت تأهل، وضعیت اقتصادی، نوع و مساحت منزل مسکونی، استان محل زندگی و وضعیت شغلی بود. (برای مثال: لطفاً با انتخاب یکی از گزینه‌های زیر ملکیت منزل مسکونی خود را تعیین کنید) و (لطفاً سطح تحصیلات خود را مشخص کنید).

ب) مقیاس صرفه‌جویی برق مبتنی بر ارتقای جایگاه اجتماعی

مقیاس صرفه‌جویی برق مبتنی بر ارتقای جایگاه اجتماعی[65] توسط عبدی­ورمزان و همکاران (1400) برای سنجش نیاز اجتماعی به مصرف تهیه شده است و شامل 9 گویه و دو زیر مقیاس صرفه‌جویی برق مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی و صرفه‌جویی مبتنی بر منزلت اجتماعی است که با استفاده از لیکرت پنج درجه­ای سنجش می­شود. بالاترین نمره در این مقیاس 45 و پایین­ترین نمره برابر با 9 است. عبدی­ورمزان و همکاران (1400) همسانی درونی مقیاس صرفه‌جویی برق مبتنی بر ارتقای جایگاه اجتماعی را با استفاده از شاخص آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 91/0 و برای زیرمقیاس صرفه‌جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی برابر با 88/0 و برای زیرمقیاس صرفه‌جویی مبتنی بر منزلت اجتماعی برابر با 85/0 گزارش کرده­اند. در مطالعه حاضر آلفای کرونباخ کلی مقیاس برابر با 91/0 و برای زیرمقیاس صرفه‌جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی برابر با 86/0 و برای زیرمقیاس صرفه‌جویی مبتنی بر منزلت اجتماعی برابر با 84/0 برآورد شد. (برای مثال: تمایل دارم با رعایت صرفه‌جویی در مصرف برق در منزل، وجهه اجتماعی خود را حفظ کنم.) و (به نظر من یکی از نشانه‌های انسان دارای جایگاه اجتماعی بالا، رعایت صرفه‌جویی است).

ج) مقیاس انگیزش نسبت به صرفه­جویی برق

مقیاس انگیزش نسبت به صرفه‌جویی برق[66] توسط عبدی­ورمزان و همکاران (1399) از مقیاس انگیزش نسبت به محیط[67] پلتایر و همکاران (1998) اقتباس شده است. این مقیاس دارای 23 گویه است. گویه‌های مقیاس انگیزش نسبت به صرفه‌جویی برق دربرگیرنده شش زیرمقیاس هستند و همه زیرمقیاس‌ها به‌استثنای مقیاس انگیزش درون‌فکنی شده که سه گویه دارد، دارای چهار گویه هستند. هر زیر مقیاس یک نوع انگیزه را بر اساس مطالعه پلتایر و همکاران (1998) می‌سنجد. انواع انگیزشی که توسط این مقیاس مورد سنجش قرار می‌گیرد شامل انگیزش درونی، انگیزش یکپارچه، انگیزش همانندسازی شده، انگیزش درون‌فکنی شده، انگیزش تنظیم شده بیرونی و بی‌انگیزگی است. در مقیاس انگیزش نسبت به صرفه‌جویی برق از یک طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای برای سنجش انگیزه‌ها بهره برده می‌شود. پلتایر و همکاران (1998) همسانی درونی مقیاس انگیزش نسبت به صرفه‌جویی برق را با استفاده از شاخص آلفای کرونباخ برای زیر مقیاس انگیزش درونی 89/0 و برای زیرمقیاس انگیزش یکپارچه 92/0 و برای زیر مقیاس انگیزش همانندسازی شده 89/0 و زیر مقیاس انگیزش درون فکنی شده 71/0 و برای زیر مقیاس انگیزش بیرونی 81/0 و برای بی‌انگیزگی 83/0 گزارش کرده­اند. در پژوهش عبدی­ورمزان و همکاران (1399)، همسانی درونی کلی مقیاس به شیوه آلفای کرونباخ، برابر با 85/0 و همسانی درونی زیر مقیاس انگیزش درونی 89/0، انگیزش یکپارچه 92/0، انگیزش همانندسازی شده 77/0، انگیزش درون­فکنی شده 87/0، انگیزش بیرونی 82/0 و برای زیرمقیاس بی­انگیزگی 81/0 گزارش شده است. در این پژوهش آلفای کرونباخ کلی مقیاس برابر با 87/0 و برای زیرمقیاس‌های انگیزش درونی 77/0، انگیزش یکپارچه 82/0، انگیزش همانندسازی شده 71/0، انگیزش درون‌فکنی شده 76/0، انگیزش بیرونی 89/0 و برای بی‌انگیزگی 84/0 برآورد شد.

د) مقیاس سنجش رفتار صرفه­جویی در مصرف برق

مقیاس سنجش رفتار صرفه‌جویی در مصرف برق[68]، در مطالعه ژانگ، وانگ و ژو (2013) مورداستفاده قرار گرفته است. مواد این ابزار شامل 8 گویه است (برای مثال، با استفاده از امکانات طبیعی نظیر بازکردن پنجره‌ها، استفاده از وسایل تهویه کننده هوا را کاهش می‌دهم.) در این مقیاس برای سنجش رفتار صرفه‌جویی در مصرف برق از یک طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای استفاده می­شود. نمره بالا در این مقیاس بیانگر تمایل شرکت‌کننده به صرفه‌جویی بیشتر و نمره کمتر بیانگر نداشتن تمایل به انجام رفتار صرفه‌جویانه در مصرف برق بود. ژانگ، وانگ و ژو (2013) همسانی درونی این مقیاس را با استفاده از آلفای کرونباخ برابر 89/0 گزارش کرده­اند. در مطالعه عبدی­ورمزان و همکاران (1399) همسانی درونی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برابر با 66/0 گزارش شده است. در مطالعه حاضر، آلفای کرونباخ برای مقیاس رفتار صرفه‌جویی در مصرف برق 71/0 بود.

 

یافته­ها

نتایج حاصل از بررسی متغیرهای جمعیت­شناختی در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول 1: ویژگی­های جمعیت­شناختی شرکت­کنندگان در پژوهش

درصد

فراوانی

سطوح

متغیر

6/43

298

مرد

جنسیت

4/56

386

زن

3/6

43

زیر دیپلم

میزان تحصیلات

9/18

129

دیپلم

3/36

248

فوق‌دیپلم

8/28

197

کارشناسی

1/9

63

کارشناسی ارشد

6/0

4

دکتری

2/61

419

شخصی

وضعیت مالکیت

منزل مسکونی

8/30

211

استیجاری

9/1

13

سازمانی

9/5

41

سایر

04/39

میانگین سن شرکت­کنندگان در پژوهش

4561505

میانگین درآمد شرکت­کنندگان در پژوهش

06/100

میانگین مساحت منازل محل سکونت شرکت­کنندگان

38/3

میانگین نفرات ساکن در هر منزل

جدول فوق بیانگر ویژگی­های جمعیت­شناختی شرکت­کنندگان در پژوهش است. متغیرهای جنسیت، میزان تحصیلات و وضعیت مالکیت منزل مسکونی به صورت فراوانی و متغیرهای سن، درآمد، مساحت منازل محل سکونت و تعداد نفرات ساکن در هر منزل به صورت میانگین گزارش شده­اند.

در جدول شماره ۲ ماتریس همبستگی متغیر­های پژوهش آورده شده است.

 

 

جدول 2. همبستگی بین متغیرهای مدل پژوهش

9

8

7

6

5

4

2

2

1

متغیر

شماره

 

 

 

 

 

 

 

 

1

صرفه­جویی برق

1

 

 

 

 

 

 

 

1

56/0*

انگیزه درونی

2

 

 

 

 

 

 

1

74/0*

56/0*

انگیزه یکپارچه

3

 

 

 

 

 

1

74/0*

72/0*

54/0*

انگیزه همانندسازی شده

4

 

 

 

 

1

56/0*

67/0*

56/0*

44/0*

انگیزه درون­فکنی شده

5

 

 

 

1

32/0*

10/0*

18/0*

ns07/0

ns07/0

انگیزه بیرونی

6

 

 

1

40/0*

09/0-*

25/0-*

18/0-*

24/0-*

17/0-*

بی­انگیزگی

7

 

1

09/0*

50/0*

51/0*

45/0*

51/0*

42/0*

31/0*

صرفه­جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی

8

1

76/0*

15/0*

54/0*

45/0*

33/0*

38/0*

31/0*

22/0*

صرفه­جویی مبتنی بر منزلت

9

          *سطح معناداری 00/0

          ns رابطه معنادار وجود ندارد

 

همان­گونه که در جدول فوق مشاهده می­شود انگیزه بیرونی با رفتار صرفه­جویی برق و انگیزه درونی رابطه معناداری نشان نداده است. متغیر بی­انگیزگی هم با متغیرهای رفتار صرفه­جویی برق و انواع انگیزه­های درونی، یکپارچه، همانندسازی شده و انگیزه درون­فکنی شده دارای رابطه منفی معنادار در سطح معناداری 00/0 است. رابطه سایر متغیرهای پژوهش با هم به صورت مثبت و معنادار در سطح معناداری 00/0 به دست آمده است.

روایی ابزارهای اندازه­گیری با استفاده از روایی محتوا، روایی افتراقی و روایی همگرا مورد بررسی قرار گرفت. برای تأیید روایی محتوایی از نظر صاحب­نظران و شاخص روایی محتوا[69] (والتز و باسل[70]، 1981) و ضریب نسبی روایی محتوا[71] (لاوشه[72]، 1975) استفاده شد. برای بررسی روایی افتراقی طبق  توصیه داوری و رضازاده (1393) از طریق مقایسه جذر میانگین واریانس استخراج­شده[73] با همبستگی بین متغیرهای مکنون عمل شد؛ به این صورت که برای هرکدام از سازه­های انعکاسی، جذر میانگین واریانس استخراج شده باید بیشتر از همبستگی آن سازه با سایر سازه­ها در مدل باشد. برای بررسی روایی واگرا هم از مقایسه بارهای عاملی سازه­ها بهره گرفته شد که نتایج نشانگر آن بود که تمام گویه­های ابزارها بیشترین بار عاملی را بر سازه­های خودشان دارند؛ لذا روایی واگرای ابزارها تأیید شد.

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3: جذر میانگین واریانس استخراج‌شده هر یک از متغیرهای مکنون پژوهش

3

2

1

متغیر

شماره

 

 

93/0

نیاز اجتماعی به مصرف

1

 

71/0

59/0

انگیزش

2

71/0

59/0

29/0

رفتار صرفه‌جویی در مصرف برق

3

فورنل و لارکر (1981) برای تعیین روایی همگرا شاخص میانگین واریانس استخراج شده برابر یا بالاتر از 5/0 را پیشنهاد کرده­اند. بااین‌وجود، مگنر، ولکر و کمپبل[74] (1996) مقدار قابل‌پذیرش برای این شاخص را 4/0 پیشنهاد کرده­اند. در این پژوهش میانگین واریانس استخراج شده  برای تمام سازه‌ها بالاتر از 51/0 بود؛ لذا ابزارهای اندازه‌گیری پژوهش دارای روایی همگرای قابل‌قبول بودند. در خصوص قابلیت اعتماد گویه‌های مورداستفاده در ابزارهای اندازه‌گیری هم بار عاملی به­دست­آمده در تحلیل عامل تاییدی مورد توجه قرار گرفت که میزان مورد قبول برای آن به پیشنهاد گیفن و اشتراب[75] (2005) 5/0 در سطح معناداری 01/0 است.

جهت بررسی قابلیت اعتماد ترکیبی[76] هریک از سازه­های پژوهش از شاخص دیلون-گلداشتاین بهره برده شد. استفاده از شاخص مذکور به دلیل برتری نسبی آن بر آلفای کرونباخ در نشان­دادن قابلیت اعتماد بود؛ زیرا آلفای کرونباخ به همه گویه­ها وزن یکسان می­دهد (مانوئل، فرانسیسکو و فلیکس[77]، 2009). برای آنکه یک گویه قابلیت پذیرش داشته باشد باید در شاخص دیلون-گلداشتاین مقادیری بیشتر از 70/0 کسب کند (فورنل و لارکر، 1981).

از آنجا که مدل ساختاری به صورت انعکاسی بررسی شد، آزمون مدل پژوهش با استفاده از شاخص‌های 2R و 2Q انجام گردید. به گفته چین[78] (2010) مقادیر 19/0، 33/0 و 60/0 ملاک ضعیف، متوسط و قوی برای 2R هستند. توان پیش‌بینی مدل هم با استفاده از 2Q نشان داده می‌شود. مقادیری در حدود 02/0 نشان‌دهنده قدرت پیش‌بینی ضعیف و مقادیر 15/0 و 35/0 به ترتیب نشانگر قدرت متوسط و قدرت بالای پیش‌بینی مدل هستند (داوری و رضازاده، 1393؛ رولدان و سانچز - فرانکو[79]، 2012). مقادیر 2R و 2Q برای مدل پژوهش در جدول 4 نشان داده شده است.

 

جدول 4. ضرایب تعیین 2 R و 2 Q برای سازه‌های مدل

سازه

2R

2Q

نیاز اجتماعی به مصرف برق

......

52/0

انگیزش صرفه‌جویی برق

35/0

37/0

رفتار صرفه‌جویی برق

37/0

16/0

همان­گونه که در جدول 4 مشاهده می‌شود مقادیر  2R برای سازه انگیزش برابر با 35/0 و برای رفتار صرفه‌جویی برق 37/0 است. همچنین مقادیر شاخص  2Q هم برای سازه نیاز اجتماعی به مصرف برق برابر با 52/0، برای سازه انگیزش صرفه‌جویی برق برابر با 37/0 و برای رفتار صرفه‌جویی برق برابر با 16/0 است. مقادیر شاخص‌های ذکرشده بیانگر آن است که مدل از قدرت پیش‌بینی بالا برخوردار است. شاخص نیکویی برازش[80] مدل برابر با 28/0 برآورد شد که بر اساس نظر وتزلس، اودکرکن-شرودر و ون­اوپن[81]  (2009) در سطح مطلوبی است.

در شکل 2 مدل آزمون­شده پژوهش نشان داده شده است. اعدادی که در کنار مسیرهای بین متغیرها نشان داده شده‌اند، بیانگر ضریب همبستگی بین متغیرهاست و اعداد داخل دایره‌ها بیانگر واریانس تبیین شده سازه‌های مدل است.

 

852/0

846/0

923/0

345/0

161/0-

824/0

669/0

904/0

099/0-

592/0

952/0

انگیزش صرفه جویی برق

350/0

رفتار صرفه جویی برق  380/0

373/0

نیاز اجتماعی به مصرف برق

 

صرفه جویی مبتنی بر منزلت

صرفه جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی

بی انگیزگی

انگیزه بیرونی

انگیزه درون فکنی شده

انگیزه درونی

انگیزه یکپارچه

انگیزه همانندسازی شده

شکل 2. اندازه‌گیری مدل کلی در حالت استاندارد

به منظور آزمون فرضیه‌های مدل از معناداری ضرایب مسیر بهره برده شد. برای محاسبه t از آزمون بوت استراپ 500 تکراری استفاده شد. ضرایب مسیر نشانگر میزان شدت ارتباط بین سازه‌ها است. جدول 5 نشانگر ضرایب مسیر و آماره t  مدل، معناداری و نتیجه آزمون فرضیه‌هاست.

 

جدول 5. ضرایب مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم و آماره t مربوط به مسیرها

روابط مورد بررسی

ضرایب مسیر

آماره t

معناداری

نتیجه

نیاز اجتماعی به مصرف برق ---> انگیزش صرفه‌جویی برق

592/0

147/18

00/0

تأیید

انگیزش صرفه‌جویی برق ---> رفتار صرفه‌جویی برق

669/0

070/17

00/0

تأیید

نیاز اجتماعی به مصرف برق ---> انگیزش صرفه‌جویی برق ---> رفتار صرفه‌جویی برق

099/0-

907/2

00/0

تأیید

باتوجه‌به یافته‌های گزارش شده در جدول 5 و نیز ازآنجایی‌که مقادیر مرتبط به مسیر مابین کلیه متغیرها بزرگ‌تر از 96/1 بود، تمام مسیرها و روابط مستقیم و غیر مستقیم پیشنهادی در مدل مفروض در سطح معناداری 00/0 مورد تأیید قرار می‌گیرد؛ بدین معنی که نیاز اجتماعی به مصرف برق اثر مستقیم و معنی‌داری بر انگیزش صرفه‌جویی برق دارند. همچنین انگیزش صرفه‌جویی برق هم اثر مستقیم و معنی‌دار بر رفتار صرفه‌جویی برق دارد. متغیر نیاز اجتماعی به مصرف برق به صورت غیرمستقیم و با میانجیگری متغیر انگیزش صرفه‌جویی برق بر رفتار صرفه‌جویی برق مؤثر است.

 

بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش با هدف پیش‌بینی رفتار صرفه‌جویی برق از طریق یکپارچه‌سازی مدل‌های انگیزش خودتعیین‌گری به عنوان میانجی و نیاز اجتماعی به مصرف به عنوان متغیر پیش‌بین در جامعه مصرف‌کنندگان برق خانگی ایران انجام گرفت. یافته‌های پژوهش نشان داد که تمایل به حفظ و ارتقای جایگاه اجتماعی از طریق فعال‌سازی سامانه انگیزشی می‌تواند رفتار صرفه‌جویی برق را تبیین نماید.

مدل آزمون شده دارای سه رکن و سه مسیر مستقیم و غیر مستقیم بود. طبق آنچه به دست آمد، بین تمام ارکان تشکیل‌دهنده مدل رابطه معنادار وجود دارد. با توجه‌ به داده‌های به‌دست‌آمده، ملاک‌های روایی و پایایی مدل اندازه‌گیری به‌خوبی برآورد شده و مدل از برازش مطلوبی برخوردار بود. همچنین داده‌های پژوهش از لحاظ ساختاری نیز کفایت مدل را تأیید کردند.

با توجه‌ به یافته‌های به‌دست‌آمده، نیاز اجتماعی به مصرف که از دو عامل صرفه‌جویی مبتنی بر حفظ تصویر اجتماعی و صرفه‌جویی مبتنی بر منزلت تشکیل شده است 35 درصد از انگیزه صرفه‌جویی برق را تبیین می‌نماید. رفتار صرفه‌جویی در مصرف برق در جامعه موردمطالعه یک رفتار خیرخواهانه و به‌عبارت‌دیگر جامعه‌پسندانه است. بنا بر دیدگاه چنگ، تریسی و اندرسون (2014) چنانچه اعمال جامعه‌پسندانه نظیر صرفه‌جویی در مصرف برق به چشم سایر افراد اجتماع بیاید یا به‌عبارت‌دیگر، سایر افراد جامعه بتوانند شاهد عمل جامعه‌پسندانه باشند، احتمال وقوع آن بالا می‌رود؛ بنابراین به نظر می‌رسد که چنانچه سازوکاری وجود داشته باشد که بتواند افراد و سازمان‌های کم‌مصرف را به سایرین معرفی کند، انگیزه صرفه‌جویی در جامعه افزایش خواهد یافت. احتمالاً دلیل این پدیده آن است که داشتن جایگاه اجتماعی بالا و احترام و ارزش ناشی از آن به گفته مزلو (1943) یک نیاز است که در سطح چهارم سلسله‌مراتب پیشنهادی وی قرار می‌گیرد. اندرسون، هیلدرث و هالند (2015) نیز تمایل به دستیابی به جایگاه اجتماعی را یک انگیزه بنیادی می‌دانند و آن را سبب انجام رفتارهایی خاص نظیر شرکت داوطلبانه در جنگ و یا اهدای خون و مغز استخوان به عنوان یک رفتار جامعه‌پسندانه معرفی می‌کنند که باعث ارتقا یا حفظ جایگاه اجتماعی می‌شود. یافته­های این پژوهش مبنی بر ارتباط بین نیاز اجتماعی به مصرف و انگیزش برای صرفه­جویی برق با یافته­های پینتو و همکاران (2019) و عبدی­ورمزان و همکاران (1399) همسو است.

نیاز اجتماعی در قالب جایگاه­طلبی حاصل از انجام رفتار جامعه‌پسندانه صرفه‌جویی در مصرف برق، با میانجیگری انگیزش تبیین بهتری از رفتار هدف ارائه داد. به بیان دیگر نیاز اجتماعی به تنهایی تاثیری بر رفتار صرفه­جویی در برق خانگی ندارد بلکه با میانجیگری سازه انگیزش و به صورت غیر مستقیم می­تواند رفتار صرفه­جویی برق را تحت تاثیر قرار دهد. این مطلب از طریق مقایسه رابطه مستقیم و غیرمستقیم دو سازه نیاز اجتماعی به مصرف و رفتار صرفه‌جویی قابل‌مشاهده است. به نظر می­رسد که برای هر نوع مداخله­ای برای افزایش رفتار صرفه­جویی برق باید به سازه انگیزه به عنوان یک متغیر میانجی توجه شود. یافته‌های حاصل از این پژوهش با یافته‌های عبدی­ورمزان و همکاران (1399)، ایستمن، گلداسمیت و فلین (1999)، چنگ، تریسی و اندرسون (2014)، اندرسون هیلدرث و هالند (2015) و لیائو، لی و یانگ[82] (2022) در یک راستاست.

یافته‌های پژوهش همچنین بیانگر آن است که از بین مؤلفه‌های انگیزش، آن‌هایی که به بعد درونی انگیزش نزدیک‌تر بودند رابطه بیشتری با انگیزش صرفه‌جویی برق داشتند. از بین مؤلفه‌های انگیزش، انگیزش یکپارچه، انگیزش همانندسازی شده، انگیزش درونی و انگیزش درون‌فکنی شده به ترتیب بیشترین رابطه را با سازه اصلی انگیزش داشتند. به‌عبارت‌دیگر انگیزش صرفه‌جویی برق در جامعه موردمطالعه بیشتر درونی است و جنبه‌های بیرونی و بی‌انگیزگی در مقایسه با ابعاد درونی، تبیین چندانی از سازه انگیزش فراهم نمی‌کنند. این یافته‌ها با یافته‌های پلتایر و همکاران (1998)، دسی و رایان (1985، 2000، 2012، 2017)، وانگ و همکاران (2019)، کوماتسو و نیشیو (2015)، وانگ و همکاران (2019) و پیتز و میلیاوسکایا[83] (2021) همسو است. تمام مطالعات اشاره شده به نقش واسطه‌ای انگیزش و نقش ابعاد درونی آن در انجام رفتارهای جامعه­پسندانه اذعان کرده­اند.

در مرور ادبیات مرتبط با رفتارهای جامعه­پسندانه، مفهومی به نام نوع‌دوستی رقابتی[84] به چشم می­خورد که به رقابت برای انجام رفتارهای جامعه­پسندانه به منظور کسب جایگاه اجتماعی اشاره می­کند. به‌عنوان‌مثال می­توان به اقدام یک میلیون آمریکایی برای خرید اتومبیل تویوتا مدل پرایوس[85] که یک اتومبیل برقی-بنزینی است، اشاره کرد. تقریباً همگی خریداران دلیل خرید خودرو مذکور را معرفی کردن خودشان به عنوان دوستدار محیط‌زیست بیان کرده­اند (چنگ، تریسی و اندرسون، 2014). طبق فرضیه نوع­دوستی رقابتی، افراد از طریق رقابت در انجام رفتارهای جامعه­پسندانه نظیر کمک به محیط‌زیست، در پی کسب جایگاه اجتماعی هستند (گریسکویسیوس، تایبور و ون­دن برگ[86]، 2010؛ چنگ، تریسی و اندرسون، 2014) و این رفتارها زمانی احتمال وقوع بیشتری دارند که توسط دیگران دیده شوند (گریسکویسیوس، تایبور و ون­دن برگ، 2010؛ بارکلی[87]، ۲۰۱۲). بر اساس فرضیه نوع‌دوستی رقابتی، به نظر می­رسد که برای تسهیل در انجام رفتارهای جامعه­پسندانه، اقدام به انتشار فهرستی شامل رتبه­بندی شرکت­ها، افراد معروف یا شهروندان سبز و خیرخواه و عاملین رفتارهای جامعه­پسندانه مؤثر باشد (هرمان، انگلمان و توماسلو[88]، 2019).

پاورز، بلکمن، لایون و ناراین[89]، (2011) نشان می‌دهند که اقداماتی نظیر انتشار فهرست فوربز[90] ۴۰۰ که شامل ثروتمندان آمریکایی بود باعث کاهش تمایل ثروتمندان به کمک‌های خیرخواهانه و رفتارهای جامعه­پسندانه شد. به نظر می‌رسد که دیده‌شدن افراد در فهرست مذکور یا به عبارتی به­چشم­آمدن باعث شده بود که دیگر تمایلی به انجام رفتارهای جامعه­پسندانه برای دیده‌شدن نداشته باشند. فهرست­های دیگر نظیر فهرست پاک­ترین شرکت­های هند نیز تأثیر فراوانی در برانگیختن سایر شرکت­ها برای کاهش داوطلبانه آلودگی داشته است. این مطلب نشان می‌دهد که افراد حقیقی و حقوقی میل به انجام اعمال جامعه­پسندانه دارند که در نظر سایرین قابل توجه باشد تا از بودن در انتهای سلسله‌مراتب جایگاه اجتماعی اجتناب کرده باشند (کفاشان، اسپارکس، گریسکوشس و بارکلی[91]، 2014). البته دمورایس، پینتو و کروز جسوس[92] (2021) در تقابل با مطالب فوق بیان کرده­اند که نوع­دوستی رقابتی و نیاز به جایگاه اجتماعی در انجام رفتارهای جامعه­پسند موثر نیست.

همانطور که قبلا ذکر شد، نتایج این پژوهش نشان دادند که سازه انگیزش 38 درصد از رفتار صرفه‌جویی را تبیین می‌کند و ابعاد درونی انگیزش بیشترین ارتباط را با سازه اصلی به صورت مستقیم و با رفتار صرفه‌جویی به صورت غیرمستقیم دارند. به نظر می‌رسد که تأثیر کم انگیزش بیرونی در تبیین انگیزش صرفه‌جویی برق ناشی از پایین بودن قیمت برق در جامعه مورد­مطالعه باشد؛ زیرا باتوجه‌به وضعیت بهای برق در جامعه مورد پژوهش، در زمان انجام این پژوهش، صرفه‌جویی تأثیر چندانی در سبد هزینه­های انرژی افراد و خانواده‌ها ندارد.

نتایج این پژوهش می‌تواند به عنوان راهنمایی در تدوین سیاست‌ها و مداخلاتی که هدف خود را رفتار مصرف‌کننده و افزایش صرفه‌جویی قرار می‌دهند، مورد­استفاده قرار گیرد. مداخلاتی که دراین‌خصوص انجام می‌شود باید اهمیت نقش انگیزش و نیاز اجتماعی به مصرف را مدنظر قرار داده و سازوکاری بیندیشند که افراد صرفه‌جو در جامعه شناخته شوند و رفتارهایشان دیده شده و برایشان جایگاه اجتماعی شایسته در نظر گرفته شود تا هم خود آنان در رفتار صرفه‌جویی مداومت داشته باشند و هم سایرین برای ارتقای جایگاه اجتماعی‌شان از طریق رفتار صرفه‌جویی برق اقدام نمایند.

پژوهش حاضر در جامعه مصرف‌کنندگان برق ایران انجام گرفته است. توصیه می‌شود تعمیم نتایج آن به سایر جوامع با احتیاط صورت بگیرد. از محدودیت‌های این پژوهش آن است که نمونه‌گیری به روش در دسترس انجام شده است و جمع‌آوری داده تماماً از طریق گوگل فرم انجام شده است؛ لذا فقط کسانی امکان شرکت در آن را داشته‌اند که به اینترنت و بستر فضای مجازی دسترسی داشته‌اند. همچنین این پژوهش در زمان همه­گیری ویروس کرونا انجام گرفته است.

پیشنهاد می­شود مدل مفهومی ارائه شده در این پژوهش توسط سایر پژوهشگران نیز آزموده شود و نتایج حاصله با هم مقایسه گردد. همچنین توصیه می­شود سایر پژوهشگران یافته­های این پژوهش را به صورت آزمایشی نیز مورد آزمون قرار دهند و میزان اثربخشی هر یک از سازه­های پیش­بین و میانجی را در افزایش رفتار صرفه­جویی برق تعیین نمایند.

 

[1] .Energy Information Agency

[2] .personal norm activation

[3]. Schwartz

[4]. values frame

[5]. planed behavior

[6] .Fishbein & Ajzen

.[7] De­Groot & Steg

[8] .Zhang, Wang & Zhou

[9] .Wittenberg, Blöbaum & Matthies

[10]. Zeiske, Venhoeven, Steg & van der Werff

[11].Arkorful

[12] .Komatsu & Nishio

[13]. Wang, Liang, Yang, Ma, Li, Wu & Feng

[14]. Han, Nieuwenhijsen, De Vries, Blokhuis & Schaefer

[15] .Brick, Bosshard & Whitmarsh

[16] .Cui et al

[17]. Boeve-de Pauw & Van Petegem

[18]. self-determined theory

[19] .Deci & Ryan

[20] .Pelletier, Tuson, Green-Demers, Noels & Beaton

[21]. intrinsic motivation

[22]. integrated

[23]. identified

[24]. introjected

[25]. externally regulated

[26]. amotivation

[27] .autonomous

[28] .competence

[29] .relationship

[30] .Ryan, Deci, Vansteenkiste & Soenens

[31] .Anderson, Hildreth & Howland

[32]. González-Jiménez

[33]. Social status

[34] .Maslow

[35] .Eastman, Goldsmith & Flynn

[36] .Consumerism

[37] .prosocial

[38] .Kim, Park, & Shrum

[39]. Klucarova & He

[40] .Dittmar

[41] .Cheng, Tracy & Anderson

[42]. Pinto, Herter, Rossi, Nique & Borges

[43]. Feng & Zhang

[44] .Van Zomeren, Postmes & Spears

[45]. Wolske, Stern & Dietz

[46] .Ziemianowicz & Kosinski

[47] .Gkargkavouzi, Halkos & Matsiori

[48] .value-belief-norm theory

[49]. Cheung, Chow, Fok, Yu & Chou

[50] .goal-directed behaviour (MGB)

[51] .pro-environmental

[52]. Shin, Im, Jung & Severt

[53] .Wang, Lin & Li

[54] .Ho & Wu

[55] .Arkorful

[56] .Li, Zhu & Fleiter

[57]. Carrus et al

[58] .Spence, Leygue, Bedwell & O'Malley

[59] .Soomro, Bharathy, Biloria & Prasad

[60] .Partial Least Squares (PLS)

[61] .Soper

[62]. anticipated effect size

[63]. desired statistical power level

[64] .Demographic and House Characteristics (DHC)

[65] .Saving Electricity Scale based on Social Status Upgrading (SESSSU)

[66] .Motivation Toward Saving Electricity Scale (MTSES)

[67] .Motivation Toward the Environment Scale (MTES)

[68] .Electricity Saving Behavior Scale (ESBS)

[69] .content validity index CVI

[70] .Waltz & Bausell

[71] .content validity ratio CVR

[72]. Lawshe

[73] .Average Variance Extracted (AVE)

[74] .Magner, Welker & Campbell

[75] .Gefen & Straub

[76]. composite reliability

[77] .Manuel, Francisco & Félix

[78] .Chin

[79] .Roldán & Sánchez-Franco

[80] .goodness of fit GOF

[81] .Wetzels, Odekerken-Schröder & Van Oppen

[82].Liao, Li & Yang

[83] .Peetz & Milyavskaya

[84] .competitive altruism

[85]. Prius

[86] .Griskevicius, Tybur & Van den Bergh

[87] .Barclay

[88] .Herrmann, Engelmann & Tomasello

[89] .Powers, Blackman, Lyon & Narain

[90] .List of members of the Forbes 400

[91] .Kafashan, Sparks, Griskevicius & Barclay

[92] .de Morais, Pinto & Cruz-Jesus

مراجع
  • احمدی، سیروس. نیکدل، فریبرز و صالحی، فریدخت. (1392). رابطه تعهد و صرفه جویی در مصرف برق در زنان شهر یاسوج. پژوهش های روانشناسی اجتماعی، 3(11)، 80-71.
  • جانسون بوید، کاترین. (2013). روان­شناسی مشتری. ترجمه مراد عبدی­ورمزان و فرشاد ژیان (1397). تهران: انتشارات شناسنامه.
  • داوری، علی و رضازاده، آرش. (1393). مدل‌سازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
  • روشندل اربطانی، طاهر و قیومی، زهرا. (1394). شناسایی مؤلفه‌های اقناعی تبلیغات تلویزیونی با هدف ترویج مصرف بهینه انرژی (برق) در کشور. پژوهش­های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی انرژی. 1 (1): 250-221.
  • عبدی‌ورمزان، مراد. فراهانی، محمد نقی. خانی پور، حمید و صفاری نیا، مجید. (1399). رابطه ارکان مدل فعال‌سازی هنجار و انگیزش نسبت به صرفه‌جویی با رفتار صرفه‌جویی برق در خانواده‌های تهرانی. فصلنامه پژوهش‌های کاربردی روان‌شناختی، 11(4)، 69-91. doi: 10.22059/japr.2020.301645.643505
  • عبدی‌ورمزان، مراد. فراهانی، محمدنقی. خانی پور، حمید و صفاری نیا، مجید. (1400). ساخت و اعتباریابی مقدماتی " مقیاس صرفه‌جویی برق مبتنی بر ارتقای جایگاه اجتماعی". رویش روان‌شناسی. ۱۰ (۲):۱-۱۴.
  • صفاری­نیا، مجید. علی­پور، احمد و منصوری، محمدعلی. (1393). بررسی تاثیر کاربرد شیوه­های تغییر نگرش و رفتار مصرف کنندگان انرژی الکتریکی شمال شهر تهران. پژوهش های روانشناسی اجتماعی، 4(16)، 16-1.
  • لاهیجانیان، اکرم الملوک و عباسی، شیرین. (2016). آموزش مصرف بهینه انرژی در مدارس دوره ابتدایی.فصلنامه علوم و فنّاوری محیط‌زیست. 18، 531-515.
  • محمدی، حسین و محمودی، مهدی. (2018). بررسی عوامل منتخب مؤثر بر مصرف انرژی‌های فسیلی با تأکید بر مصرف برق. هفتمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
  • هنرور، حسین. آقایاری هیر، توکل. علیزاده اقدم، محمد باقر و محمد پور، ابراهیم. (1400). رابطه فردگرایی با تأثیرات زیست محیطی مصرف در بین شهروندان ارومیه‌ای. پژوهش های روانشناسی اجتماعی،11(41)، 59-78. doi: 10.22034/spr.2021.206113.1330
  • هومن، حیدرعلی. (1384). مدل‌یابی معادلات ساختاری با استفاده از نرم‌افزار لیزرل. تهران: انتشارات سمت.
  • Anderson, C., Hildreth, J. A. D., & Howland, L. (2015). Is the desire for status a fundamental human motive? A review of the empirical literature. Psychological Bulletin, 141(3), 574.
  • Arkorful, V. E. (2022). Unravelling electricity theft whistleblowing antecedents using the theory of planned behavior and norm activation model. Energy Policy, 160, 112680.
  • Barclay, P. (2012). Harnessing the power of reputation: strengths and limits for promoting cooperative behaviours. Evolutionary Psychology, 10(5), 868-883.
  • Boeve-de Pauw, J., & Van Petegem, P. (2017). Because my friends insist or because it makes sense? Adolescents’ Motivation towards the Environment. Sustainability, 9(5), 750.
  • Brick, C., Bosshard, A., Whitmarsh,, (2021). Motivation and climate change: A review. Current Opinion in Psychology. 42, 82-88. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2021.04.001
  • Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2021, June 19). Henry Murray. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Henry-Murray
  • Carrus, G., Tiberio, L., Mastandrea, S., Chokrai, P., Fritsche, I., Kloeckner, C. A., ... & Panno, A. (2021). Psychological predictors of energy saving behavior: a meta-analytic approach. Frontiers in Psychology, 12, 648221.
  • Cheng, J. T., Tracy, J. L., & Anderson, C. A. (2014). The psychology of social status. Springer New York.
  • Chin, W. W. (2010). How to write up and report PLS analyses. In Handbook of partial least squares (pp. 655-690). Springer, Berlin, Heidelberg.
  • Cheung, L. T., Chow, A. S., Fok, L., Yu, K. M., & Chou, K. L. (2017). The effect of self-determined motivation on household energy consumption behaviour in a metropolitan area in southern China. Energy Efficiency, 10(3), 549-561.
  • Cui, L., Wang, Y., Chen, W., Wen, W., & Han, M. S. (2021). Predicting determinants of consumers' purchase motivation for electric vehicles: An application of Maslow's hierarchy of needs model. Energy Policy, 151, 112167.
  • De Morais, L. H. L., Pinto, D. C., & Cruz-Jesus, F. (2021). Circular economy engagement: Altruism, status, and cultural orientation as drivers for sustainable consumption. Sustainable Production and Consumption, 27, 523-533.
  • Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York, NY: Plenum.
  • Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2012). Motivation, personality, and development within embedded social contexts: An overview of self-determination theory. The Oxford handbook of human motivation, 85-107.
  • Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The ‘‘what’’ and ‘‘why’’ of goal pursuits: human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227–268.
  • Deci, E.L. & Ryan, R.M. (2017). The general causality orientations scale: Self-determination in personality: Journal of Research in Personality, 19, 109-134.
  • De Groot, J. I., & Steg, L. (2009). Mean or green: which values can promote stable pro‐environmental behavior?. Conservation Letters, 2(2), 61-66.
  • Dittmar, H. (2007). I shop therefore I am? Compulsive buying and identity seeking. In Consumer culture, identity and well-being (pp. 113-138). Psychology Press.
  • Eastman, J. K., Goldsmith, R. E., & Flynn, L. R. (1999). Status consumption in consumer behavior: Scale development and validation. Journal of Marketing Theory and Practice, 7(3), 41-52.
  • Feng, L., & Zhang, L. (2021). Prosocial tendencies and subjective well-being: The mediating role of basic psychological needs satisfaction. Social Behavior and Personality: an international journal, 49(5), 1-10.
  • Fornell C, Larcker DF. (1981). Evaluating structural equations models with unobservable variables and measurement error. J Marketing Res. 18(1):39-50.
  • Gefen, D., & Straub, D. (2005). A practical guide to factorial validity using PLS-Graph: Tutorial and annotated example. Communications of the Association for Information systems, 16(1), 5.
  • Gkargkavouzi, A., Halkos, G., & Matsiori, S. (2019). Environmental behavior in a private-sphere context: Integrating theories of planned behavior and value belief norm, self-identity and habit. Resources, Conservation and Recycling, 148, 145-156.
  • González-Jiménez, V., (2022). Social status and motivated beliefs. Journal of Public Economics. 211, https://doi.org/10.1016/j.jpubeco.2022.104662.
  • Griskevicius, V., Tybur, J. M., & Van den Bergh, B. (2010). Going green to be seen: status, reputation, and conspicuous conservation. Journal of Personality and Social Psychology, 98, 392-404.
  • Han, Q., Nieuwenhijsen, I., De Vries, B., Blokhuis, E., & Schaefer, W. (2013). Intervention strategy to stimulate energy-saving behavior of local residents. Energy Policy, 52, 706-715.
  • Herrmann, E., Engelmann, J. M., & Tomasello, M. (2019). Children engage in competitive altruism. Journal of Experimental Child Psychology, 179, 176-189.
  • Ho, C. W., & Wu, C. C. (2021). Exploring Intention toward using an electric scooter: Integrating the technology readiness and acceptance into norm activation model (TRA-NAM). Energies, 14(21), 6895.
  • Kafashan, S., Sparks, A., Griskevicius, V., & Barclay, P. (2014). Prosocial behavior and social status. In The psychology of social status (pp. 139-158). Springer, New York, NY.
  • Kim, S., Park, K., & Shrum, L. J. (2022). Addressing the Cause-Related Marketing Paradox for Luxury Brands to Increase Prosocial Behavior and Well-Being. Journal of Macromarketing, 02761467221127878.
  • Komatsu, H., & Nishio, K. I. (2015). An experimental study on motivational change for electricity conservation by normative messages. Applied energy, 158, 35-43.
  • Li, C., Zhu, L., & Fleiter, T. (2014). Energy Efficiency Potentials in the Chlor-Alkali Sector—A Case Study of Shandong Province in China. Energy & Environment, 25(3-4), 661-686.
  • Liao, B., Li, L., & Yang, Z. (2022). Perceived social green preference: the motivation mechanism of inducing green behaviour. Current Psychology, 41(1), 1-17.
  • Magner, N., Welker, R. B. & Campbell, T. L. (1996). Testing a model of cognitive budgetary participation -processes in a latent variable structural equations framework. Accounting and Business Research, 27(1), 41-50.
  • Manuel, J., Francisco, J., & Félix, A. (2009). Exploring the impact of individualism and uncertainty avoidance in Web-based electronic learning: An empirical analysis in European higher education. Comput Educ. 52:588–98.
  • Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50, 370–396.
  • Peetz, J., & Milyavskaya, M. (2021). A self-determination theory approach to predicting daily prosocial behavior. Motivation and Emotion, 45(5), 617-630.
  • Pelletier, L. G., Tuson, K. M., Green-Demers, I., Noels, K., & Beaton, A. M. (1998). Why are you doing things for the environment? The motivation toward the environment scale (MTES). Journal of Applied Social Psychology, 28, 437–468.
  • Pinto, D. C., Herter, M. M., Rossi, P., Nique, W. M., & Borges, A. (2019). Recycling cooperation and buying status: Effects of pure and competitive altruism on sustainable behaviors. European Journal of Marketing.
  • Powers, N., Blackman, A., Lyon, T. P., & Narain, U. (2011). Does disclosure reduce pollution? Evidence from India’s green rating project. Environmental and Resource Economics, 50(1), 131-155. Price, M. E. (2003). Pro-community altruism and social status in a shuar village. Human Nature, 14, 191-208.
  • Roldán, J. L., & Sánchez-Franco, M. J. (2012). Variance-based structural equation modeling: Guidelines for using partial least squares in information systems research. In Research methodologies, innovations and philosophies in software systems engineering and information systems (pp. 193-221). IGI Global.
  • Ryan, R. M., Deci, E. L., Vansteenkiste, M., & Soenens, B. (2021). Building a science of motivated persons: Self-determination theory’s empirical approach to human experience and the regulation of behavior. Motivation Science, 7(2), 97.
  • Shin, Y. H., Im, J., Jung, S. E., & Severt, K. (2018). The theory of planned behavior and the norm activation model approach to consumer behavior regarding organic menus. International Journal of Hospitality Management, 69, 21–29.
  • Soomro, A. M., Bharathy, G., Biloria, N., & Prasad, M. (2021). A review on motivational nudges for enhancing building energy conservation behavior. Journal of Smart Environments and Green Computing.
  • Soper, D.S. (2021). A-priori Sample Size Calculator for Structural Equation Models [Software]. Available from https://www.danielsoper.com/statcalc
  • Spence, A., Leygue, C., Bedwell, B., & O'Malley, C. (2014). Engaging with energy reduction: does a climate change frame have the potential for achieving broader sustainable behaviour?. Journal of Environmental Psychology, 38, 17-28.
  • Van Zomeren, M., Postmes, T., & Spears, R. (2012). On conviction's collective consequences: Integrating moral conviction with the social identity model of collective action. British Journal of Social Psychology, 51(1), 52-71.
  • Waltz, C. F., & Bausell, R. B. (1981). Nursing research: Design, statistics, and computer analysis. FA Davis Co.
  • Wang, S., Lin, S., & Li, J. (2018). Exploring the effects of non-cognitive and emotional factors on household electricity saving behavior. Energy policy, 115, 171-180.
  • Wang, Y., Liang, J., Yang, J., Ma, X., Li, X., Wu, J., ... & Feng, Y. (2019). Analysis of the environmental behavior of farmers for non-point source pollution control and management: An integration of the theory of planned behavior and the protection motivation theory. Journal of environmental management, 237, 15-23.
  • Wetzels, M., Odekerken-Schröder, G., & Van Oppen, C. (2009). Using PLS path modeling for assessing hierarchical construct models: Guidelines and empirical illustration. MIS quarterly, 177-195.
  • Wittenberg, I., Blöbaum, A., & Matthies, E. (2018). Environmental motivations for energy use in PV households: Proposal of a modified norm activation model for the specific context of PV households. Journal of Environmental Psychology, 55, 110-120.
  • Wolske, K. S., Stern, P. C., & Dietz, T. (2017). Explaining interest in adopting residential solar photovoltaic systems in the United States: Toward an integration of behavioral theories. Energy research & social science, 25, 134-151.
  • Zeiske, N., Venhoeven, L., Steg, L., & van der Werff, E. (2021). The normative route to a sustainable future: Examining children’s environmental values, identity and personal norms to conserve energy. Environment and Behavior, 53(10), 1118-1139.
  • Zhang, Y., Wang, Z., & Zhou, G. (2013). Antecedents of employee electricity saving behavior in organizations: An empirical study based on norm activation model. Energy Policy, 62, 1120-1127.
  • Ziemianowicz, D. S., & Kosinski, J. (2022). New opportunities in integrative structural modeling. Current Opinion in Structural Biology. 77. https://doi.org/10.1016/j.sbi.2022.102488.
پژوهش های روانشناسی اجتماعی
دوره 12، شماره 47
آذر 1401
صفحه 33-55
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار