مقدمه

در سال‌های اخیر، مطالعه متغیرهایی که می‌تواند رفتارهای جامعه­ پسند[1] را توضیح دهد به‌عنوان موضوعی مورد بحث واقع‌شده است و روان­شناسان اجتماعی به علائق و انگیزه های افراد برای رفتار جامعه پسندانه توجه ویژه ای داشته اند (موسی بیگی، سروش نیا، صفاری نیا و آقایوسفی، 1401). رفتارهای جامعه پسند کنش­های ارادی هستند که افراد در شرایط مختلف اجتماعی یا روانی به نفع دیگران انجام می­دهند و با توجه به مزایای اثبات­شده آن­ها برای دریافت کنندگان، بررسی اینگونه رفتارها مهم است (مک­گینلی، پیروتی و کارلو[2]، 2022). رفتار جامعه پسند به بهترین وجه به­عنوان رفتاری داوطلبانه تعریف می­شود که به نفع شخص دیگری است (اسپینراد و آیزنبرگ[3]، 2019) و شامل زیر بعدهای مختلف از جمله: کمک­کردن، تقسیم­کردن سهم خود، اطلاع­رسانی، داوطلب شدن و همکاری است (بارتال، راجرز، ساریا، دستی و ماسن[4]، 2014، به نقل از سیه­جانی و صفاری نیا، 1401) که می‌توان آن را یکی از مؤلفه‌های مهم برای تحقق رشد اخلاقی و اجتماعی افراد در نظر گرفت (ﭘﺎدﯾﻼ ـ واﻟﮑﺮ و ﻓﺮاﯾﺴﺮ[5]، 2014). از اینرو درک این متغیرها در ارتقاء رفتارهای کمک­رسانی، همبستگی، تحمل و همکاری در بین افراد درون یک جامعه بسیار مهم است و درعین‌حال، این امر باعث جلوگیری و کاهش رفتارهای ضداجتماعی[6] می­شود (ریداندو، انجلز، پارا، نیتو و ناوارو[7]، 2016).

مطالعات متعددی بر اهمیت بسیار زیاد رفتارهای جامعه­پسند در سازگاری انسان و عوامل توسعه دهنده این رفتارها تاکید کرده­اند[8] (کوان، لی، یانگ، سانگ و ونگ، 2022). ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان برای ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻮاﻣﻞ تسهیل­کننده در رفتار جامعه پسند، دیدگاه­ها و نظریه‌هایی را مطرح کرده‌اند ﮐﻪ ﻫﻢ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده و ﻫﻢ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ویژگی‌های ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻫﯿﺠﺎﻧﯽ را تعیین‌کننده می‌دانند (ﮐﺎرﻟﻮ ، ﻧﺎﯾﺖ  ﻣﮓ اﯾﻨﻠﯽ، ﮔﻮودوﯾﻦ و روﺋﭻ[9]، 2010؛ ﮐﻼرک، داﻫﻠﻦ و ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن[10]، 2015). طبق مدل ﻧﻈﺮی ﻟﯿﻨﺪﻧﺒﺮگ[11] (2006)، رﻓﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از دو ﻋﺎﻣﻞ ﺷﺨﺺ و ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ طی ﯾﮏ ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﻧﮕﯿﺰﺷﯽ ﮐﻪ »فرایندهای قاب‌بندی[12]« ﻧﺎﻣﯿﺪه می­شود، ﻓﺮد تصمیم می‌گیرد در رفتارهای جامعه پسند درگیر شود. ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻋﻨﺎﺻﺮی از آن است که می‌توان به واﺣﺪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رﺳﻤﯽ و ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺴﻨﺪ در آن بروز پیدا می­کنند اشاره نمود. ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺮ رﻓﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ در ﻧﻈﺮ گرفته‌شده است و می‌توان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ خانواده در ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، اساسی‌ترین ﻋﺎﻣﻠﯽ است ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻓﺮاد را ﻣﺘﺄﺛﺮ می‌سازد.

نتایج نحقیقات نشان داده­اند که والدین نقش معناداری در رشد رفتار جامعه­پسند فرزندان ایفا می­کنند (کارلو، مک­گینلی، هایز، باتنهورست و ویلکینسون[13]، 2007) و عوامل محیطی خانواده، مانند سبک های فرزندپروری با افزایش رفتارهای اجتماعی همراه است. (کوان، 2021؛ ﺑﺮوﮐﺮ و ﭘﻮﻟﯿﻦ-دﺑﻮﯾﺲ[14]، 2013؛ ﭘﺘﯿﮕﺮو، ﻫﺎﻣﻮﻧﺪ، ﮐﺎراﻫﻮﺗﺎ، وای و ﺑﺮوﻧﻞ[15] ، 2013؛ ﻓﺮاﻧﺖ[16]و همکاران، 2012). کنترل یک جنبه مهم تربیت فرزند است و با هردو سبک­های فرزند پروری مقتدر و مستبد رابطه دارد (بامریند[17] ، 1991). دو شکل از کنترل تشخیص داده‌شده است: کنترل رفتاری[18] و کنترل روان‌شناختی[19] (باربر[20]، 2002؛ باگنتال و گروسک[21]، 2006). کنترل روان‌شناختی به‌عنوان استفاده سیستماتیک از راهبرد­های تأثیرگذاری در دیگران تعریف‌شده (باربر، 2002) که یک مشخصه والدگری مخل در رشد هیجانی و روان‌شناختی کودک است (مانتزورانیس، زیمرمن، برمان-ماهیم و فاوز[22]، ۲۰۱۲). در مقابل رفتار جامعه­پسند، رفتارهای انحرافی افراد ضداجتماعی، اغلب حاصل روش­های تربیتی سرکوبگرانه والدینی است که با استفاده از شیوه­های سرکوب­گرایانه، سعی می­کنند تا فرزندان خود را به کنترل درآورند (سوننس، ونستینکست و لیووتن[23]، ۲۰۱۰). پژوهش‌ها نشان دادند که ساختار خانواده و به­ویژه کیفیت ارتباط والدین با فرزندان، بر رفتار جامعه پسند تأثیر دارد (هیوز، مک‌هارگ و وایت[24]، 2018؛ اسلان[25]، ۲۰۱۱). کلارک و همکاران (2015) در پژوهشی با عنوان نقش سبک های والدگری و کنترل روان‌شناختی والدین در پرخاشگری رابطه­ای و رفتار جامعه پسند بر روی 323 نوجوان، نشان دادند که سبک های تربیتی آسان­گیر و مستبد و نیز سطوح بالای کنترل روان‌شناختی منجر به بروز پرخاشگری رابطه­ای و به‌طور معکوس باعث کاهش رفتار جامعه­پسند می­شود و در مقابل افرادی که با سبک تربیتی مقتدر و سطوح پایینی از کنترل روان‌شناختی تربیت شده بودند نمره بالاتری در پرسشنامه خود گزارشی رفتار جامعه پسند کسب کردند.

باوجود اهمیت نقش عوامل اجتماعی، پژوهشگران همواره به دنبال دستیابی به تبیین­های دقیق­تری از رفتارهای جامعه­پسند بوده و تلاش نموده­اند عوامل درونی مؤثر بر این رفتارها را نیز شناسایی کنند. یک عامل بسیار مهم درونی که نقش آن در بروز رفتارهای جامعه­پسند، بااهمیت دانسته شده، هیجانات اخلاقی[26] است (هایدت[27]، ۲۰۰۳). هیجانات اخلاقی نقشی محوری در زندگی روزمره ما بازی می‌کنند. آن‌ها می‌توانند بر نحوه تعامل ما با دیگر افراد تأثیر بگذارند که ﺷﺎﻣﻞ ﻫﯿﺠﺎﻧﺎﺗﯽ ﻧﻈﯿﺮ اﺣﺴﺎس ﺷﺮم[28]، اﺣﺴﺎس ﮔﻨﺎه[29]، ﺧﺠﺎﻟﺖ[30]، ﻏﺮور[31]، تعالی[32]، قدردانی[33] و شفقت[34] ﻫﺴﺘﻨﺪ (هایدت، 2003؛ زیلینبرگ، بروگلمانز و دی هوج[35]، 2012). یکی از هیجانات اخلاقی تأثیرگذار در رفتار جامعه پسند قدردانی است (بارتلت و دی­استنو[36]، 2006). قدردانی به عنوان یک تمایل عمومی برای تشخیص و پاسخگویی با سپاسگزاری به خیرخواهی دیگران و تجارب مثبت تعریف می شود (مک­کلوف، ایمونز و تسانگ[37]، 2002). تعاریف مفهومی از قدردانی، در قالب نظریه­ای واحد و منسجم با عنوان نظریه هیجان اخلاقی[38] (مک­کلوف،کیلپاتریک، ایمونز و لارسون[39]، 2001) مطرح شده است که بر طبق این مفهوم­سازی، با تجربه قدردانی، یک فرد به انجام دادن رفتار جامعه پسند و همچنین به ادامه دادن رفتارهای اخلاقی ترغیب می‌شود و از انجام دادن رفتارهای بین فردی مخرب و آسیب رساندن به دیگران اجتناب می‌کند. پژوهش سان، لیدن و اویانگ[40] (2019)، نشان داده است که قدردانی، به‌واسطه اسناد شخص، رفتار جامعه­پسند را تسهیل می­کند. ایمونز و مک­کولوف (2003)، در پژوهشی استنتاج کردند، افراد قدردان احتمالاً برای ابراز قدردانی خود، رفتار جامعه­پسند را بروز می­دهند و با گذشت زمان این رفتارهای جامعه­پسند می­تواند باعث افزایش و ارتقای روابط اجتماعی فرد شوند. بونو، فرا، دیزاباتو، بلالاک، مک­نایت و بازرت[41] (2019) در مطالعه طولی 4 ساله، نقش قدردانی را در رفتارهای ضداجتماعی و جامعه­پسند نوجوانان بررسی کردند و نتایج نشان داد که رشد قدردانی رفتار ضداجتماعی را به‌طور معکوس پیش­بینی می‌کند و آن را با واسطه احساس رضایت از زندگی کاهش می‌دهد.

از سوی دیگر مطالعات نشان داده­اند که رفتارهای مختلف والدین مانند گرمای عاطفی والدین (واگس و کاروالهایس، 2020) و سبک فرزندپروری با رشد هیجان اخلاقی قدردانی در ارتباط است (هاسانگ، کافمن و توماس[42]، 2020؛ لی، 2016؛ الفیری، تاگلیبیو، مارتا، ارسی، لنز و پازی[43]، 2018؛ لو، کواک، یونگ، لو، تام[44]، 2017). افراد برای اولین بار، در فضای خانواده می­توانند تجربه­ای از قدردانی را نسبت به پدر و مادر خود داشته باشند (اسکابینی، مارتا، لنز[45]، 2007) و یکی از عوامل اساسی در انجام رفتار اخلاقی، پرورش هیجانات اخلاقی فرزندان به وسیله والدین است (شیخ الاسلامی و ملایری، 1396). هرچند تحقیقات گذشته و دانش متداول اشاره می­کنند افرادی که والدینی با مشکل روان‌شناختی دارند، به‌طور معناداری بیشتر در معرض تعدادی از مسائل مربوط به سازگاری روانی-اجتماعی شامل اضطراب، افسردگی، عزت‌نفس پایین و شایستگی اجتماعی کاهش‌یافته هستند (آرمیستد، کلین و فورهند[46]، 1995) اما استوکل، وایسبراد، آرنز[47]، (2015) یافتند که وجود مشکلات والدین همیشه منجر به ناسازگاری کودک نمی­شود و شرایطی وجود دارد که معین می­کند فرزندان، نسبت به اضطراب و افسردگی به‌طور بیشتر یا کمتر آسیب­پذیر شوند. بنابراین عوامل خانوادگی در رشد قدردانی نقش دارد.

با رویداشت به نتایج پژوهش‌های ذکرشده از یک سو، مشخص می­شود بین کنترل روان­شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند رابطه معکوس و ساده وجود دارد ولی از سوی دیگر، تحقیقات نشان می­دهند که با وجود کنترل­گری والدین و وجود مشکلات در فرزندپروری، همیشه فرزندان با ناسازگاری روبرو نشده­ و با وجود شرایطی، کمتر آسیب دیده­ و رفتارهای مطلوب اجتماعی را از خود نشان می­دهند که به نظر می­رسد متغیرهایی می­توانند رابطه آن دو را واسطه­گری کنند. با توجه به تناقضی که وجود دارد و نیز خلأ پژوهشی در این زمینه، پژوهش حاضر در پی تعیین رابطه کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند فرزندان با واسطه‌گری هیجان اخلاقی قدردانی آن‌ها است. به عبارتی، مسئله پژوهش حاضر این است که آیا میزان کنترل­گری والدین، باعث می­شود تا فرزندان به‌طور متفاوتی رفتار جامعه­پسند را نشان ­دهند یا بر اساس میزان کنترل روان‌شناختی والدین، فرزندان از هیجان اخلاقی قدردانی به‌طور متفاوتی استفاده کنند و این هیجان‌های متفاوت بر رفتار جامعه­پسند آن‌ها تأثیری می­گذارد؟ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ با هدف بررسی جایگاه آن در مقیاس‌های بین فردی، اجتماعی و ملّی اهمیت دارد. ﻣﻮﺿﻮع اﺧﻼق در ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﺑﻨﯿﺎدی دارد و ﺑﺎﯾﺪ در نظر گرفت ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻔﮥ ﻣﺮﮐﺰی ﻫﻮﯾﺖ اﺧﻼﻗﯽ رفتار جامعه­پسند اﺳﺖ (ﭘﺎدﯾﻼ - واﻟﮑﺮ و ﻓﺮاﯾﺴﺮ، 2014) و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ اﻓﺮاد می‌شود (هاروز، موری، بولتن، ﺑﺘﺎﻧﮑﻮرت و ﺑﺎس[48]، 2013؛ اﯾﺮﺷﺎد و آﺗﺎ[49]، 2013). باوجود ارتباط نظری و همچنین شواهدی برای رابطه تجربی بین قدردانی و رفتار جامعه­پسند که مطالعات زیادی رابطه مثبتی را نشان داده‌اند و همچنین رابطه معکوس کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند، هدف کلی این پژوهش، بررسی نقش کنترل روان‌شناختی والدین در بروز رفتار­های جامعه­پسند با توجه به نقش واسطه‌ای هیجان اخلاقی قدردانی است. در راستای هدف پژوهش، فرضیه­ها عبارت­اند از:

1- کنترل روان­شناختی والدین با رفتار جامعه­پسند رابطه معنادار دارد.

2- هیجان اخلاقی قدردانی با رفتار جامعه پسند رابطه معنادار دارد.

3- کنترل روان­شناختی والدین با هیجان اخلاقی قدردانی رابطه معنادار دارد.

4- کنترل روان­شناختی والدین به واسطه هیجان اخلاقی قدردانی، پیش­بینی کننده رفتار جامعه­پسند است.

شکل 1 مدل مفهومی پژوهش حاضر را نشان می­دهد.

   شکل1. مدل پیشنهادی پژوهش

روش

پژوهش ﺣﺎﺿﺮ از ﻧﻮع ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ-ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﺳﺖ و برای بررسی فرضیه‌های پژوهش از روش ﻣﺪلﯾﺎﺑﯽ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﺎﺧﺘﺎری استفاده ﺷﺪ. ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻣﺎری این پژوهش، ﺗﻤﺎﻣﯽ داﻧﺶ آﻣﻮزان دوره دوم ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﺷﻬﺮ یزد در سال تحصیلی 1400-1399 بود. تعداد کل دانش­آموزان دوره متوسطه دوم در نواحی دوگانه شهر یزد 44040 نفر که ناحیه 1 دارای 19961 دانش‌آموز (9962 دختر؛ 9999 پسر) و ناحیه 2 دارای 24079 دانش‌آموز (1166 دختر؛ 22913 پسر) بودند. برای انتخاب حجم نمونه بنا برنظر کلاین[50] (2016)، بر اساس 10 تا 20 نفر در ازای هر پارامتر، نمونه‌ای به حجم 350 مشارکت‌کننده به روش نمونه­گیری تصادفی خوشه­ای (چندمرحله‌ای) انتخاب شد. بدین منظور از هر ناحیه آموزش‌وپرورش یزد دو دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن (ﯾﮏ دﺧﺘﺮاﻧﻪ و ﯾﮏ ﭘﺴﺮانه) به‌صورت ﺗﺼﺎدﻓﯽ اﻧﺘﺨﺎب (درمجموع 4 دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن) و از ﻫﺮ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ دو ﮐﻼس دﻫﻢ و ﯾﺎزدهم (درمجموع 8 ﮐﻼس) به‌تصادف اﻧﺘﺨﺎب و ﺳﭙﺲ پرسشنامه‌ها در ﻣﯿﺎن دانش‌آموزان ﮐﻼسﻫﺎی منتخب ﺗﻮزﯾﻊ ﺷﺪ. از این تعداد 330 ﻧﻔﺮ از دانش‌آموزان ﺑﻪ پرسشنامه‌ها ﭘﺎﺳﺦ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﺬف داده‌های ﭘﺮت (22 ﻣﻮرد)، اﻃﻼﻋﺎت 308 نفر از آن‌ها ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. لازم به ذکر است با توجه به همه‌گیری بیماری کرونا، پرسشنامه‌ها به‌صورت آنلاین طراحی و در اختیار دانش­آموزان قرار گرفت و همچنین به‌منظور رعایت ضوابط اخلاقی پژوهش علاوه بر راهنمایی‌های لازم که در دستورالعمل پرسشنامه‌ها ارائه شد، به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که اطلاعات فقط در راستای اهداف مطالعه و بدون ذکر مشخصات هویتی مورداستفاده واقع خواهد شد، مشارکت‌کنندگان فرم رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش را نیز تکمیل کردند. ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﻃﺮح، کنترل روان‌شناختی والدین ﻣﺘﻐﯿﺮ برون‌زاد، هیجان اخلاقی قدردانی ﻣﺘﻐﯿﺮ واسطه‌ای و رﻓﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ، ﻣﺘﻐﯿﺮ درون‌زاد در ﻧﻈﺮ گرفته‌شد. ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ، ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﮑﻨﻮن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﮔﻮﯾﻪﻫﺎی ﻫﺮ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ، شاخص‌های مشاهده‌پذیر ﺑﺮای ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی ﻣﮑﻨﻮن در ﻧﻈﺮ گرفته ‌شد. برای تجزیه‌ و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS-25 و همچنین جهت انجام معادلات ساختاری از نرم‌افزارAMOS-24  استفاده شد.

ابزارهای پژوهش

الف) مقیاس گرایش‌های ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ: این مقیاس توسط ﮐﺎرﻟﻮ و راﻧﺪال[51] (2002) تهیه ‌شده که ﯾﮏ ﻓﺮم 20 ﮔﻮﯾﻪای خود سنجی اﺳﺖ و 5 ﻧﻮع ﮔﺮاﯾﺶ رﻓﺘﺎری ﺟﺎﻣﻌﻪپسند را می­سنجد ﮐﻪ عبارت‌اند از: رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ ﮔﻤﻨﺎم (5 ﮔﻮﯾﻪ)، رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ ﺟﻤﻌﯽ (4 ﮔﻮﯾﻪ)، رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ ﻧﻮع­دوﺳﺘﺎﻧﻪ (5 ﮔﻮﯾﻪ)، رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ ﻫﯿﺠﺎﻧﯽ (3 ﮔﻮﯾﻪ) و رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﯾﺎ اﺿﻄﺮاری (3 ﮔﻮﯾﻪ) است. ﺟﻤﻊ ﮐﻞ ﮔﻮﯾﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺮه ﮐﻠﯽ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ را ﻧﺸﺎن می‌دهد. نمره‌گذاری اﯾﻦ اﺑﺰار به‌صورت ﻃﯿﻒ ﻟﯿﮑﺮت 5 درجه‌ای انجام می­شود. بنابراین حداقل و حداکثر نمره کسب شده از این پرسشنامه به ترتیب برابر با 20 و 100 خواهد بود. در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺎرﻟﻮ و راﻧﺪال (2002) رواﯾﯽ هم‌زمان ﺑﺎ مقیاس‌های رﻓﺘﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪﭘﺴﻨﺪ کلی،  نگرانی‌های ﻫﻤﺪﻻﻧﻪ، ارزش‌های نوع‌دوستانه و اﻧﮕﯿﺰش ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻣﻄﻠﻮب ﮔﺰارش ﺷﺪ. ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارش ﮐﺎرﻟﻮ، ﻫﯿﻮﺳﻤﺎن، ﮐﺮﯾﺴﺘﯿﻦ ﺳﻦ و راﻧﺪال[52] (2003)، ﺿﺮﯾﺐ آﻟﻔﺎی ﮐﺮوﻧﺒﺎخ  ﺧﺮده مقیاس‌ها در داﻣﻨﻪ ﺑﯿﻦ 63/0 ﺗﺎ 85/0 و ﺿﺮﯾﺐ ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ باز آزمایی در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ دو ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮای ﺧﺮده مقیاس‌ها ﺑﯿﻦ 56/0 ﺗﺎ 82/0 به‌دست‌آمده اﺳﺖ. در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﮐﺠﺒﺎف، ﺳﺠﺎدﯾﺎن و ﻧﻮری (1389) ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﺎﻣﻠﯽ، ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر 5 ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮای اﯾﻦ اﺑﺰار ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﺮدﻧﺪ. در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺠﺒﺎف و ﻫﻤﮑﺎران (1389) ﺿﺮﯾﺐ آﻟﻔﺎی ﮐﺮوﻧﺒﺎخ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺿﺮﯾﺐ ﭘﺎﯾﺎﯾﯽ باز آزمایی ﮐﻞ اﺑﺰار ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 86/0 ﺑﻮد.

​ب) مقیاس چند مؤلفه­ای قدردانی[53]: مقیاس چند مؤلفه­ای قدردانی توسط مورگان[54] و همکاران (2017) به‌منظور سنجش قدردانی طراحی شده است و مشتمل بر 29 گویه است که به‌صورت مقیاس 5 گزینه­ای لیکرت نمره­گذاری می­شود. بنابراین، حداقل و حداکثر نمره برابر با 29 و 145 خواهد بود. این مقیاس دارای سه خرده مقیاس هیجانی (6 گویه)، نگرشی (10 گویه) و رفتاری (13 گویه) است و یک مقیاس خود گزارشی است که قدردانی را در گروه­های سنی نوجوان تا بزرگ‌سال (دامنه­ی سنی 11 تا 75 سال) ارزیابی می­کند. پاسخ­های ارائه‌شده به گویه­های مقیاس چند مؤلفه­ای قدردانی نشانگر روایی و پایایی مطلوب در نمونه­ی موردنظر بوده است (مورگان و همکاران، 2017). مورگان و همکاران (2017) پایایی خرده مقیاس­های هیجانی، نگرشی و رفتاری را با استفاده از آلفای کرونباخ به ترتیب برابر با 87/0، 80/0 و 84/0 به دست آورده­اند. مورگان و همکاران (2017) در بررسی روایی سازه­ی این مقیاس به این نتیجه رسیدند که مؤلفه­های هیجان، نگرش و رفتار مقیاس چند مؤلفه­ای قدردانی از همبستگی مثبت و معنی­دار با پرسشنامه­ی قدردانی (مک کولوف و همکاران، 2002) و مقیاس­های بهزیستی برخوردار است. در پژوهش حاضر جهت بررسی روایی، از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شد نتایج تحلیل عاملی تأییدی نشان داد که گویه­های بعد هیجان قدردانی از افراد با 3 گویه (با بار عاملی 53/0 تا 78/0)، هیجان قدردانی از داشته­ها با 4 گویه (با بار عاملی 47/0 تا 63/0)، تأملات قدردانانه با 4 گویه (با بار عاملی 46/0 تا 65/0) و قدردانی از دیگران با 8 گویه (با بار عاملی 38/0 تا 72/0) در جای مناسب خود بارگذاری شده‌اند. نتایج شاخص‌های برازش مدل نشان داد که مدل دارای برازش مطلوب است. همچنین برای بررسی پایایی نمرات مقیاس قدردانی، مقادیر ضرایب آلفای کرونباخ برای عامل­های هیجان قدردانی از افراد، هیجان قدردانی از داشته‌ها، تاملات قدردانانه، قدردانی از دیگران و قدردانی کل به ترتیب 70/0، 64/0، 69/0، 78/0، 84/0 به دست آمد.

ج) مقیاس کنترل روان‌شناختی با جهت‌گیری وابستگی و پیشرفت[55]: این مقیاس توسط سوننس و همکاران (2010) تدوین گردیده است و شامل 17 عبارت با 2 خرده مقیاس جهت‌گیری وابستگی (عبارات 1 تا 8) و جهت‌گیری پیشرفت (عبارات 9 تا 17) است. نمره­گذاری این مقیاس بر اساس طیف لیکرت پنج نمره‌ای انجام می­گیرد. بنابراین، حداقل و حداکثر نمره برابر با 17 و 85 خواهد بود. سوننس و همکاران (2010) پایایی پرسشنامه را با استفاده از آلفای کرونباخ برای کنترل روانی مادرانه با جهت‌گیری وابستگی و جهت‌گیری پیشرفت به ترتیب 87/0 و 93/0 و برای کنترل روانی پدرانه با جهت‌گیری وابستگی و جهت‌گیری پیشرفت، 84/0 و 91/0 گزارش کردند. اشرف و شیخ‌الاسلامی (1396) به‌منظور تعیین روایی سازه‌ای ابزار، تحلیل عاملی تأییدی را از طریق تحلیل ساختارهای گشتاوری به کار گرفتند. با توجه به یافته­ها مدل برازش مطلوبی داشت. بار عاملی گویه­های جهت­گیری وابستگی 44/0 تا 68/0 و جهت­گیری پیشرفت از 52/0 تا 75/0 بود. پایایی باز آزمایی پرسشنامه نیز با فاصله دو هفته بر روی 40 نفر از نمونه موردمطالعه، بررسی و ضرایب پایایی برای جهت­گیری وابستگی، جهت­گیری پیشرفت و کل مقیاس کنترل روانی به ترتیب 85/0، 88/0 و 90/0 به دست آمد.

یافته‌ها

برای تجزیه‌وتحلیل آماری داده­های پژوهش حاضر، ابتدا به‌منظور ردیابی داده‌های پرت تک‌متغیری، شاخص‌های کجی[56] و کشیدگی[57] بررسی شد. مقادیر کجی (بین 01/0- تا 65/0-) و کشیدگی (بین 24/0- تا 95/0-) مربوط به تمام متغیرها، کمتر از یک و بیانگر عدم تفاوت معنا‌دار با توزیع نرمال است (میرز، گامست و گارینو[58]، 2016).

اطلاعات توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و نیز ضریب همبستگی پیرسون (مرتبه صفر) متغیرهای کنترل روان‌شناختی والدین، رفتار جامعه پسند و قدردانی با استفاده از نرم­افزار SPSS (نسخه 25) محاسبه گردید که نتیجه آن در جدول 1 ارائه‌شده است.

جدول 1. شاخص‌های توصیفی و ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش

            **P<01/0, *P<05/0

همان‌طور که مندرجات جدول 1 نشان می­دهد متغیر رفتار جامعه پسند با قدردانی (01/0>p، 38/0= r)، و کنترل روان‌شناختی والدین (05/0>p، 11/0= r) رابطه معنا­دار دارد. از سوی دیگر متغیر کنترل روان‌شناختی والدین و قدردانی (01/0>p، 25/0= r) دارای رابطه­ معنا­دار است. در مرحله بعد برای ارزیابی الگوی پیشنهادی پژوهش و بررسی و تحلیل روابط بین متغیرهای پژوهش از روش الگویابی معادلات ساختاری[59] با به­کارگیری نرم­افزار AMOS (نسخه 24) استفاده شد. مطابق با شاخص‌های برازش (جدول 2)، مدل نهایی پژوهش طبق ملاک کلاین (2016) از برازش مطلوب برخوردار است.

جدول 2. شاخص­های برازش مدل ساختاری

در ادامه جدول 3 میزان ضرایب مسیرهای مستقیم و سطح معنا­داری آن‌ها را نشان می­دهد. مطابق با نتایج گزارش‌شده در جدول 3، کنترل روان­شناختی والدین، به‌طور منفی و معنا‌داری قدردانی (001/0 >p، 30/0- =β) و رفتار جامعه پسند (001/0 >p، 40/0- =β) را پیش‌بینی می‌کند و همچنین قدردانی (001/0 >p، 49/0 =β) پیش‌بین مثبت و معنا‌دار رفتار جامعه­پسند است.

جدول 3. بررسی روابط مستقیم متغیرها در مدل پژوهش

جهت بررسی معنا‌داری اثر غیرمستقیم از روش بوت‌استراپ استفاده شد که همان‌طور که جدول 4 نشان می‌دهد در مدل نهایی اثر غیرمستقیم متغیر کنترل روان‌شناختی والدین (001/0= p، 15/0= β) به‌واسطه قدردانی بر رفتار جامعه­پسند مثبت و معنا‌دار است. درنتیجه می­توان گفت که هیجان اخلاقی قدردانی دارای نقش واسطه‌گری در رابطه بین کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند است.

جدول 4. بررسی روابط غیرمستقیم متغیرها در مدل پژوهش

در جدول 5 علاوه بر اثرات مستقیم، اثرات غیرمستقیم و کل متغیرهای مدل نهایی پژوهش آورده شده است. همچنین در شکل 2 مدل نهایی پژوهش نشان داده‌شده است. همان‌گونه که در این شکل ملاحظه می‌گردد، متغیرهای کنترل روان‌شناختی والدین و قدردانی جمعاً توانستند 31 درصد از واریانس  

رفتار جامعه­پسند را تبیین کنند.

ی

شکل 2. ضرایب مسیر استاندارد متغیرهای پژوهش در مدل اصلی

جدول 5. اثرات مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای مدل پژوهش

بحث و نتیجه­ گیری

ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ، ﺑﺮرﺳﯽ راﺑﻄﮥ ﺳﺎﺧﺘﺎری ﻣﯿﺎن کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند، ﺑﺎ واسطه‌گری هیجان اخلاقی قدردانی ﺑﻮد. یافته­ها با استفاده از روش ﻣﺪلﯾﺎﺑﯽ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﺎﺧﺘﺎری نشان دادند کنترل روان‌شناختی والدین به‌صورت معکوس پیش‌بینی­کننده رفتار جامعه­پسند است. این یافته با نتایج پژوهش‌های اسلان (۲۰۱۱)؛ هیوز و همکاران (2018) و کلارک و همکاران (2015) در مورد رابطه بین کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند همخوان است. نتیجه این همبستگی نشان می­دهد که افرادی که سطوح بالایی از کنترل روان‌شناختی والدین را تجربه می­کنند کمتر احتمال دارد در روابط اجتماعی­شان رفتار جامعه­پسند را بروز دهند. یکی از تبیین­هایی که برای رابطه معکوس بین کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند می­توان به کار گرفت این است که کنترل روان‌شناختی با پیامدهای منفی از قبیل عزت‌نفس پایین و مشکلات درونی سازی همراه می­شود (باربر و هارمون[60]، 2002؛ بین، باش، مک­کنری و ویلسون[61]، 2003) و همچنین با توجه به آنکه والدین در اعمال کنترل روان‌شناختی، فرزندان را مجبور می­کنند که در فعالیت­های اجتماعی مطابق با انتظارات آن‌ها عمل کرده و در صورت ممانعت، آن‌ها را سرزنش می­کنند (سوننس و همکاران، 2010). بنابراین فرزندان، فعالیت­های اجتماعی را مسبب این‌گونه برخوردهای منفی والدین تلقی کرده و نسبت به رفتار جامعه­پسند نگرش منفی پیدا می­کنند.

نتایج دیگر این تحقیق نشان داد که هیجان اخلاقی قدردانی با رفتار جامعه­پسند رابطه مستقیم و معنادار دارد. این یافته­ها با نتایج تحقیقات ایمونز و مک­کولوف (2003)؛ بونو و همکاران (2019) و سان و همکاران (2019)، مطابقت دارد. در همین راستا، بارتلت و دی­استنو (2006) دریافتند افرادی که از دیگران کمک گرفته و قدردانی کرده­اند، بیشتر احتمال دارد که رفتار جامعه­پسند را به شخص حامی یا دیگران نشان دهند. هیجانات یکی از مؤلفه­های رشد اخلاقی است که یکی از این هیجانات، قدردانی است (تسانگ[62]، 2006). طبق نظریه هیجان اخلاقی مکلوف و همکاران (2011)، رفتار جامعه­پسند پاسخ به قدردانی است. قدردانی از طریق رفتار جامعه­پسند افراد را تحت تأثیر قرار می­دهد تا به منفعت خود بازگردند. قدردانی کارکرد خود را به ‌صورت یک انگیزه اخلاقی بروز می­دهد و اغلب باعث ایجاد یک رابطه متقابل شده که این به سوق دادن افراد به پاسخ دادن به‌ صورت جامعه­پسند به فرد خیر منجر می­شود. (تسانگ، 2006؛ بارتلت و دی­استینو، 2006). همچنین قدردانی می­تواند به‌عنوان یک تقویت­کننده اخلاقی در نظر گرفته شود (مک­کلوف و همکاران، 2001) و قدردانی از دیگران برای اعمال جامعه­پسندانه خود، موجب تلاش بیشتر برای انجام رفتارهای اخلاقی در آینده می­شود (گالوپ[63]، 1998). بنابراین، قابل‌تصور است که برخی افراد انگیزه دارند تااندازه‌ای مشغول رفتار جامعه­پسند شوند زیرا آن‌ها ابراز قدردانی و انواع دیگر تأیید اجتماعی را تقویت­کننده دریافته­اند (مک­کلوف و همکاران، 2001).

از یافته‌های دیگر پژوهش رابطه معکوس کنترل روان‌شناختی والدین و قدردانی است. این یافته با نتایج تحقیقات کلارک و همکاران (2015) هیوز و همکاران، (2018) و اسلان، (۲۰۱۱). همسو است. کنترل روان‌شناختی با جهت­گیری پیشرفت با کمال­گرایی در ارتباط است اما جهت­گیری وابستگی به‌شدت در ارتباط با روابط بین فردی فرزندان قرار می­گیرد (بلات و لوی[64]، 2003). سوننس و همکاران (۲۰۱۰) معتقدند والدین کنترل­گر از طریق روش­های زورگویانه و آمرانه مانند القای گناه و شرم و سلب محبت به بچه­هایشان برای اجابت کردن دستورالعمل‌هایشان فشار می­آورند و والدین را قادر می‌سازد بچه‌ها را برای برآورده کردن تقاضاهایشان هدایت کنند که در این شیوه رشد روانی-اجتماعی فرزندان با مداخله و مزاحمت تحلیل می­رود و توانایی آن‌ها را برای کسب استقلال و هویت شخصی بازداری می‌کند (واندلر، پرز و اسکوچی[65]، ۲۰۰۷). بنابراین وقتی ارتباط والدین همراه با کنترل­گری است احتمال دارد کودک ظاهراً از دستورات والدین اطاعت کند ولی درنتیجه کنترل، در شکل­گیری هیجانات اخلاقی مانند قدردانی تأثیر منفی داشته باشد.

درنهایت، این مطالعه شواهد تجربی درزمینه نقش واسطه­ای قدردانی در رابطه بین کنترل روان‌شناختی والدین و رفتار جامعه­پسند را تأیید کرد. نتایج نشان داد که قدردانی در برابر کنترل روان‌شناختی والدین به‌عنوان یک متغیر میانجی قرار می­گیرد و به‌طور غیرمستقیم به افزایش رفتار جامعه پسند منجر می­شود. درواقع قدردانی با افزایش بهزیستی فردی، روابط مثبتی را تسهیل می­کند و به افراد کمک می­کند تا بیشتر حمایتگر و بخشنده باشند و به‌سوی دیگران همدلی نشان دهند که ممکن است به آن‌ها در پذیرش و درک جنبه­های منفی تجارب والدینشان کمک کند (مک­کلوف، هیبنر و لاقلین[66]، 2000). یافته­های موجود درزمینه روان­شناسی مثبت­نگر نشان می­دهد برخی افراد می­توانند به مسائل به وجود آمده در زندگی، با هیجانات مثبت از جمله امید، خوش­بینی و قدردانی پاسخ دهند و حتی در دوره­های استرس شدید یا در مقابله با عوامل استرس‌زا (به‌عنوان‌مثال، کنترل روان‌شناختی از سوی والدین)، تجربه احساسات مثبت ممکن است در برابر نشانه­های درونی سازی مانند ضربه­گیر عمل کند (فردریکسون، توگید، واگ و لارکین[67]، 2003؛ نولن-هوکسیما و دیویس[68]، 2002). همان‌طور که نتایج پژوهش نیز نشان می­دهد، رابطه معناداری از کنترل روان‌شناختی والدین با رفتار جامعه­پسند در افراد با قدردانی بالا دیده می­شود. این بدان معنی است که افرادی که دارای ویژگی قدردانی هستند، بیشتر در برابر رفتار منفی والدینشان مقاوم­اند و دست به عمل همدلانه می­زنند. همچنین قدردانی از تأثیرات عوامل استرس­زای بیرونی مانند کنترل روانی والدین در برابر سلامت عمومی جلوگیری می­کند (کراس[69]، 2006) و همچنین احساسات منفی مانند شکست، اغفال و پریشانی ادراک‌شده را کاهش می­دهد و احساس تعلق را افزایش می­دهد (لو و همکاران، 2017)، برای افرادی که پریشانی از کنترل روانی والدین را تجربه می­کنند، قدردانی می­تواند به آن‌ها کمک دهد تا زندگی و رشد ناسازگار خانوادگی­شان را به شیوه­ای مثبت­تر ادراک کنند. که برای نمونه می­توان به‌عنوان یک فرصت آموزشی لازم برای درک موفقیت آینده اشاره نمود (لو و همکاران، 2017). بنابراین، به نظر می‌رسد در صورتیکه افراد به رویدادهای منفی با احساسات مثبت، مانند قدردانی پاسخ ‌دهند، به­دنبال این پاسخ‌های مثبت، آسیب‌پذیری فرد به عوامل روانی کاهش می­یابد و با عملکرد سازگارانه در افرادی که تحت تأثیر کنترل روانی قرار دارند همراه است. بنابراین قدردانی مخصوصاً برای مواجهه با فشارهای روانی بااهمیت است.

نتایج این پژوهش می­تواند کاربردهای مهمی برای متولیان تعلیم و تربیت به دنبال داشته باشد. با توجه به اینکه کنترل روان‌شناختی والدین استرس زیادی به فرزندان وارد می­کند و تغییر رفتار والدین امری دشوار است، توصیه می­شود با برگزاری دوره­های آموزشی، قدردانی را ترویج داده تا بر میزان مشارکت افراد در رفتار جامعه پسند افزوده شود. پیشنهاد می­شود در مطالعات آینده اثر آموزش قدردانی در گروه­های افراد با نشانه­های دورنی­سازی بررسی شود. همچنین اثر هیجانات اخلاقی دیگر نیز بر رفتار جامعه پسند مطالعه شود. از محدودیت­های این پژوهش، محدود بودن شرکت‌کنندگان به دانش­آموزان دوره دوم متوسطه است. بنابراین لازم است در تعمیم یافته­ها به سایر گروه­ها احتیاط کرد.

[1] . prosocial behavior

[2] . McGinley, Pierottib, & Carlo

[3] . Spinrad & Eisenberg

[4] . Bartal, Rodgers, Sarria, Decety, & Mason

[5] . Padilla-Walker & Fraser

[6]. antisocial behavior

[7]. Redondo, Ingles, Parra, Nieto, & Navarro

[8] . Quan, Li, Yang, Song, & Wang

[9] .Knight, Goodvin, & Roesch

[10]. Clark, Dahlen, & Nicholson

[11]. Lindenberg

[12] . Framing Processes

[13] . Hayes, Batenhorst, & Wilkinson

[14] . Brooker & Poulin-Dubois

[15]. Pettygrove, Hammond, Karahuta, Waugh, Brownell

[16] .Farrant

[17]. Baumrind

[18]. behavioral control

[19]. Psychological control

[20] . Barber

[21]. Bugental & Grusec

[22]. Mantzouranis, Zimmermann, Biermann-Mahaim & Favez

[23]. Soenens, Vansteenkiste & Luyten

[24]. Hius, Mcharg, & Whith

[25] . Aslan

[26] . moral emotion

[27]. Haidt

[28] . shame

[29] . guilt

[30] . embarrassment

[31] . pride

[32]. elevation

[33] . gratitude

[34]. compassion

[35] ..De Hooge, Zeelenberg, & Breugelmans

[36]. Bartlett & DeSteno

[37]. McCullough, Emmons, & Tsang

[38]. moral emotion theory

[39]. Kilpatrick & Larson

[40] .Sun, liden & Ouyang

[41] .Bono, Froh, Disabato, Blalock, McKnight & Bausert

[42]. Hussong, Coffman & Thomas

[43]. Alfieri, Tagliabue, Marta, Aresi, Lanz & Pozzi

[44]. Lo, Kwok, Yeung, Low & Tam

[45]. Scabini

[46]. Armistead, Klein & Forehand

[47]. Stoeckel, Weissbrod & Ahrens

[48]. Haroz, Murray, Bolton, Betancourt, & Bass

[49]. Irshad & Atta

[50]. Kline

[51]. Carlo & Randall

[52]. Hausmann & Christiansen

[53]. multi-component gratitude measure

[54]. Morgan

[55]. Dependency-Oriented and Achievement-Oriented Psychological Control Scale (DAPCS)

[56]. skewness

[57] . kurtosis

[58]. Meyers, Gamst, & Guarino

[59]. Structural Equation Modeling (SEM)

[60]. Barber & Harmon

[61]. Bean, Bush, McKenry, & Wilson

[62]. Tsang

[63]. Gallup

[64]. Blatt & Levy

[65]. Vandeleur, Perrez & Schoebi

[66] . Huebner & Laughlin

[67] .Fredrickson, Tugade, Waugh & Larkin

[68]. Nolen-Hoeksema & Davis

[69] . Krause