مقدمه

 در عصر حاضر، شبکه­های اجتماعی مجازی نقش بسیار مهمی در روابط مردم سرتاسر جهان ایفا می­کنند؛ به­گونه­ای که به  جزئی جدایی­ناپذیر از زندگی بیشتر مردم تبدیل شده­اند (جوزی، رمضانپور و بگیان کوله­مرز ، 1401)؛ درواقع با گسترش سریع اینترنت و افزایش تعداد کاربران فضای مجازی، بخش قابل­توجهی از زندگی افراد در این فضا می­گذرد؛ این روند افزایشی است و به علت امکانات متعدد آموزشی، ارتباطی، تفریحی، سرگرمی و خرید کالا، حضور در آن برای نسل نوجوان و جوان تقریبا اجتناب­ناپذیر شده­است (حسینی اسفیدواجانی، قربان جهرمی، درتاج و حسینی، 1402). با این حال، استفاده نادرست برای نوجوانان در در یک دوره­ی آسیب­پذیر هستند ممکن است معایبی را به همراه داشته باشد؛ یکی از معایب و آسیب­های مهم در این زمینه پرخاشگری سایبری[1] است (بولگا، پوستیگو، مارتینز-فرر، کاوا، اورتگا-بارون[2]، 2020). پرخاشگری سایبری به رفتارهایی تحقیرآمیز، مضر یا ناخواسته اطلاق می­شود که با استفاده از رسانه­های دیجیتال/ الکترونیک، فرد را مورد آزار و اذیت قرار می­دهد (وانگ، لیو، تو، ژیائو و هو[3]، 2022). در مقایسه با اشکال سنتی خشونت، پرخاشگری سایبری به محافظت از ناشناس بودن متجاوزان کمک می­کند؛ بنابراین مانع از مهار رفتار می­شود. در بسیاری از موارد، چون متجاوز شاهد عواقب اعمال خود بر قربانی نیست درنتیجه با قربانی همدلی نمی­کند (آلوارز-گارسیا، باریرو-کالازو، نونز و دوبارو[4]، 2018). همچنین این نوع پرخاشگری ممکن است در هر زمان یا مکانی رخ دهد که نظارت و کنترل را از جانب بزرگسالان پیچیده می­کند؛ علاوه بر این، محتوای آسیب­رسان را می­توان در مدت زمان بسیار کوتاهی برای بسیاری از افراد ارسال کرد که آسیب به قربانیان را تشدید می­کند (هیندوجا و پاتچین[5]، 2015). مطالعات در مورد شیوع پرخاشگری سایبری در بین نوجوانان نشان می­دهند که میزان بروز این نوع پرخاشگری بین 10٪ تا 53٪ است (استیوز، استیوز، سگورا و سوارز[6]، 2019، مارتینز-مونتیگودو، دلگادو، اینگلس و اسکورتل[7]، 2020). پرخاشگری سایبری می­تواند منجر به عواقب منفی جدی در رشد نوجوانان نه تنها در میان قربانیان، بلکه در میان خود متجاوزان شود. در قربانیان می­تواند منجر به مشکلات روانی عمده­ای مانند افسردگی، اضطراب، اعتماد به نفس پایین، استرس، غم و اندوه، مصرف مواد مخدر و الکل، تنهایی و حتی افکار خودکشی شود (شودت، کویروز، ویلر، هال و سیلوا[8]، 2021، کوان، دیکسون، ریچاردسون، مک­دووال، بورچت، استانسفیلد[9] و همکاران، 2020، سبولرو-سالیناس، اورخدو، کانو-اسکوریازا، اینگوئز-بروزپی[10]، 2022). در متجاوزان رفتار آن­ها به شدت تقویت شده و لذا یک الگوی عمومی­تر از یک رفتار ضداجتماعی در آن­ها ایجاد می­شود (آلوارز-گارسیا و همکاران، 2016).

 مطالعات قبلی نشان داده­اند که پرخاشگری سایبری بخشی از یک الگوی بزرگ­تر از رفتارهایی با همدلی پایین است (هوانگ، لی، ژو، سان، آی، هو[11] و همکاران، 2023). همدلی[12] به توانایی ذاتی برای درک و حساس بودن به حالات عاطفی دیگران اشاره دارد (کین، یانگ، جیانگ و ژونگ[13]، 2022). همدلی از ابعاد شناختی و عاطفی تشکیل شده است، که بعد شناختی همدلی اشاره به توانایی فرد در درک احساسات افکار، ادراک ها و نیات دیگران دارد، و همدلی عاطفی، به توانایی فرد برای به اشتراک گذاشتن احساسات دیگران، قرار دادن خود در جای دیگران و مراقبت از رفاه دیگران اشاره دارد (ژیائو، لین، لی، ژو، گیو و سون[14] و همکاران، 2021). به نظر می‌رسد که همدلی دانش‌آموزان نقش مهمی در توضیح رفتار پرخاشگری سایبری آن‌ها ایفا می‌کند، زیرا منبعی اساسی برای تقویت تعاملات اجتماعی و رفتار جامعه‌پسند و همچنین بازدارنده اعمال ضد اجتماعی در نظر گرفته می‌شود (دونات، ویلیش و ولگاست[15]، 2022).  ژائو، چو و رونگ[16] (2023) معتقدند افرادی که ارتکاب پرخاشگری سایبری را تجربه می‌کنند اگر دوباره با موقعیت‌های مشابه مواجه شوند، سطح همدلی آنها نسبت به قربانی کاهش می‌یابد. بر این اساس، مطالعات روابط منفی بین همدلی دانش‌آموزان و پرخاشگری سایبری را نشان داده‌اند (دونات، روپریچ، گالشوتز و دالبرت[17]، 2020، گائو، لی و وانگ[18]، 2023).

از سوی دیگر مطالعات نشان داده است رفتارهایی که ممکن است غیراخلاقی تلقی شوند (به عنوان مثال، پرخاشگری سایبری) ممکن است از طریق بی­تفاوتی اخلاقی[19] تسهیل شوند (گاجدا، مورون، کورولیک، مالوچ و مراژک[20]، 2022). بندورا[21] (2016) بی­تفاوتی اخلاقی را به عنوان فرآیندی شامل یک سری مکانیسم­های شناختی مرتبط با هم که غیرفعال کردن فرآیندهای خودتنظیمی از رفتار اخلاقی را مشروعیت می بخشد، تعریف می­کند. بی­تفاوتی اخلاقی از طریق هشت مکانیسم متمایز اتفاق می‌افتد: توجیه اخلاقی[22]، برچسب‌گذاری خوشایند[23]، مقایسه سودمند[24]، جابجایی مسئولیت[25]، انتشار مسئولیت[26]، نادیده گرفتن یا تحریف پیامدها[27]، انسان‌زدایی[28]، و نسبت دادن سرزنش[29] (کونچا-سالگادو، رامیرز، پرز، پرز-لوکو و گارسیا-گیوتو[30]، 2022). بی­تفاوتی اخلاقی با بسیاری از اشکال پرخاشگری، رفتار نامناسب در محل کار، اختلال در عملکرد بین فردی، رفتار نامناسب در بین ورزشکاران و رفتارهای مختلف تماشاگران مرتبط است (بجارهد، تورنبرگ، وانستروم و گینی[31]، 2020، وانگ، لی، یانگ، گائو و ژائو[32]، 2017). بی­تفاوتی اخلاقی رایج‌ترین پیامد قلدری و پرخاشگری سایبری است (ناوارو-رودریگز، ویرا-نوریگا، و بومان[33]، 2023). چرا که پرخاشگری سایبری یک رفتار ناعادلانه است که می‌تواند راه را برای بازسازی انتقام با آسیب رساندن به دیگران به عنوان یک کار اخلاقی یا معقول هموار کند (وانگ، لی و ژیا[34]، 2023). علاوه بر این، رابطه بین بی­تفاوتی اخلاقی و پرخاشگری آنلاین بیشتر از رابطه بی­تفاوتی اخلاقی با اشکال سنتی پرخاشگری بود، که نشان می‌دهد که بی­تفاوتی اخلاقی ممکن است برای درک پرخاشگری سایبری مفید باشد (جینی، پوزولی و هایمل[35]، 2014). این احتمال با مطالعاتی که نشان می­دهد عاملان پرخاشگری سایبری تمایل دارند رفتار خود را به عنوان یک شوخی و نه یک چیز بدخواهانه در نظر بگیرند، بیشتر تقویت می­شود (رایت[36]، 2017). در یک مطالعه اخیر، نوسرا، داهلن، پور، استرود، دورتچ، وان­اورلوپ[37] (2022) دریافتند که بی­تفاوتی اخلاقی، ارتکاب پرخاشگری سایبری را پیش‌بینی می‌کند و تا حدی روابط بین ویژگی‌های روان‌پریشی، صفات سادیستی و خشم را با ارتکاب پرخاشگری سایبری میانجی­گری می‌کند. همچنین یافته­های شن، یوان، ژیونگ و ژین[38] (2022) نشان داد که بی­تفاوتی اخلاقی می­تواند به عنوان متغیر میانجی رابطه بین همدلی شناختی یا عاطفی و پرخاشگری را واسطه کند.

یکی دیگر از مکانیسم­های روان­شناختی که نقش مهمی در پرخاشگری سایبری دارد، نشخوار خشم[39] است (لیو، وو، لی، وانگ و گنگ[40]، 2022). نشخوار خشم یعنی داشتن خلق و خوی خشم­ناک، تفکر مداوم در مورد پیامد و دلایل حوادث منجر به خشم و گرفتن انتقام است (کوان، وانگ، گونگ، لی، لیانگ و ژانگ[41]، 2022). نشخوار خشم یک فرآیند شناختی اجتناب ناپذیر و تکرار شونده است که در جریان تجربه خشم ظاهر و باعث افزایش یافتن و ادامه پیدا کردن خشم می­شود و از این طریق موجب پرخاشگری می­شود (بوردرز[42]، 2020). برکویتز[43] (1988، به نقل از بشارت و حسینی، 1389) این احتمال را مطرح کرد که تجربه­های ناکامی و تحریک­شدگی از طریق ایجاد عاطفه منفی به پرخاشگری منتهی می­شود. مشابه این احتمال را می­توان در رابطه بین نشخوار خشم-پرخاشگری مطرح کرد. افکار تکراری و اجتناب­ناپذیر در مورد تجربه­های خشم­انگیز گذشته با فعال­سازی هیجانات منفی، احتمال پرخاشگری را افزایش می­دهند (واتکینس[44]، 2004). در همین راستا نتایج هوسی، سیمپسون، دانی و دافرن[45] (2022) نشان داد که نشخوار خشم در مورد حوادث خشمناک گذشته احتمال رفتارهای پرخاشگرانه را افزایش می­دهد.در مطالعه دیگری هاردین، کنترراس، کوسیاک و نواکو[46] (2022) دریافتند که نخشوار خشم به طور قابل­توجهی خشونت قبل و بعد از بستری شدن در بیماران روانی را پیش­بینی کرد.

بنابراین با توجه به این­که فناوری­های نوین ارتباطی و شبکه­های اجتماعی مجازی یک روش اساسی برای برقراری ارتباط می­باشند، به یکی از خطرناک­ترین روش­ها از جمله ایجاد پرخاشگری سایبری برای آسیب­رساندن به احساسات مردم تبدیل شده­اند. از طرف دیگر آسیب­های فراوانی که پرخاشگری سایبری بر سلامت روان نوجوانان وارد می­کند، لازم است به عوامل زمینه­ساز آن پرداخته شود. بر این اساس پژوهش حاضر با هدف پیش بینی پرخاشگری سایبری بر اساس همدلی، بی­تفاوتی اخلاقی و نشخوار خشم در نوجوانان انجام شد.

روش

روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگی می باشد. جامعه آماری  این پژوهش کلیه دانش­آموزان مشغول به تحصیل دبیرستان­های پسرانه دوره دوم تبریز در سال تحصیلی 1402-1401 بودندکه تعداد این دانش­آموزان حدوداً 70000 دانش­آموز بود که 450 دانش­آموز با روش نمونه گیری خوشه­ای چندمرحله­ای بر اساس جدول نمونه گیری مورگان انتخاب و مورد آزمون قرار گرفتند. در نهایت تعداد 55 آزمودنی به دلیل پاسخ ناقص به پرسشنامه ها از تحلیل های آماری کنار گذاشته شدند و به این ترتیب نمونه نهایی  مورد پژوهش به 395 دانش­آموز پسر تقلیل یافت. ملاک های ورود به پژوهش عبارت بود از دانش­آموز دوره دوم دبیرستان بودن، پسر بودن، سترسی آسان به فضای مجازی، همکاری با آزمونگر و معیار خروج از پژوهش عدم پاسخ به همه سوالات پژوهشی و داشتن مشکلات حاد سلامت روان که با استناد به پرونده سلامت دانش آموز مورد ارزیابی قرار گرفت بود. پس از انتخاب آزمودنی ها پرسشنامه نشخوار فکری خشم[47] (ARS)، مقیاس همدلی اساسی^[48]، پرسشنامه پرخاشگری سایبری برای نوجوانان[49] (CYBA) و پرسشنامه بی تفاوتی اخلاقی[50] اجرا گردید. به منظور رعایت اخلاق پژوهش و حقوق آزمودنی ها، هم به صورت شفاهی (پیش از اجرا) و هم به صورت کتبی(ذکر شده در بخش نخست پرسش نامه) خاطر نشان گردید » اطلاعات درخواستی در این پرسشنامه ها،صرفاً به منظور اهداف پژوهشی است. وجهت اطمینان شما، به جز تعیین جنسیت و سن، نیازی به ذکر نام و نام خانوادگی و دیگر مشخصات خصوصی نیست .«

ابزارهای پژوهش

الف) پرسشنامه نشخوار فکری خشم (ARS): این مقیاس توسط سوکودولسکی و همکاران (2001) ساخته شده است و در ایران توسط بشارت و محمد مهر ترجمه و هنجاریابی شده است. پرسشنامه حاضر تمایل به تفکر درباره موقعیت­های برانگیزاننده خشم فعلی و یادآوری دوره­های خشم درگذشته را اندازه می گیرد. این مقیاس شامل 18 آیتم و 4 عامل است: افکار بعد از خشمگین شدن[51] " بعد از مجادله با شخصی در خیالم مدام با او دعوا می­کنم"، خاطرات خشم[52]" درباره بی انصافی­هایی که درحقم شده فکر می کنم"، افکار انتقام­جویانه[53]" بعد از یک تعارض، خیال پردازی های زیادی در باره انتقامجویی دارم"، و فهم علل[54]" به این فکر می­کنم که چرا مردم با من بدرفتاری می­کنند". نمره گذاری بر اساس طیف لیکرت 4 نقطه­ای از 1 (هرگز) تا 4 (همیشه) می­باشد. نمرات خرده مقیاس پس اندیشه خشم از 6 تا 42 است. نمرات بالا در این مقیاس نشان دهنده پس اندیشه­ بالای خشم می­باشد. نمرات خرده مقیاس افکار انتقام­جویی و فهم علل از 4 تا 28 می­باشند و نمرات بالا در این مقیاسها نشان دهنده افکار انتقام­جویی و صرف زمان زیادی برای فهم علل رخدادها است. نمرات خرده مقیاس خاطرات خشم از 5 تا 35 است و نمرات بالا در این مقیاس نشان دهنده­ی خاطرات خشم زیاد می­باشد. همچنین نمرات بالا در کل مقیاس نشان دهنده­ی سطوح بالایی از نشخوار فکری خشم است. روایی محتوایی مقیاس نشخوار خشم بر اساس داوری ده نفر از متخصصان روانشناسی بررسی و ضرایب توافق کندال برای هر یک از مقیاس­های نشخوار خشم  (نمره کل)  افکار بعد از خشمگین شدن ، افکار انتقام­جویانه ، خاطره­های خشم و فهم علل به ترتیب 70/0، 82/0، 79/0، 70/0 و 78/0  محاسبه شد، روایی همگرا و افتراقی  این مقیاس از طریق اجرای همزمان مقیاس خشم چند بعدی تهران[55] و مقیاس سلامت روانی[56] در مورد آزمودنی ها محاسبه شد و مورد تایید قرار گرفت(بشارت، 2011). همسانی درونی این پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای افکار بعد از خشمگین شدن 86/.، افکار انتقام جویانه 72/.، خاطرات خشم 85/.، فهم علل 77/. و برای کل مقیاس 93/. گزارش شده است (سوکودولسکی و همکاران، 2001). در پژوهش حاضر همسانی درونی این پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای افکار بعد از خشمگین شدن 74/.، افکار انتقام جویانه 76/.، خاطرات خشم 81/.، فهم علل 69/. و برای کل مقیاس 84/. به دست آمد.

ب) مقیاس همدلی اساسی: مقیاس همدلی توسط جولیف و فارینگتون^[57] (2006) ساخته شده است. ویژگی‌های روان‌سنجی این مقیاس توسط آلیبر و همکاران (2008) در بین دانش‌آموزان ایتالیایی نیز مورد ارزیابی قرارگرفت و در ایران پرسشنامه حاضر توسط جعفری، نوروزی و فولاچنگ (1396) ترجمه و ویژگی های روانسنجی آن مورد بررسی قرار گرفته است.  نسخه نهایی مقیاس همدلی دارای 20سوال (جولیف و فارینگتون، 2006) و2 خرده‌مقیاس است. خرده‌مقیاس عاطفی ـ هیجانی که از 11 سوال (1، 2، 4، 5، 7، 8، 11، 13، 15، 17، 18) تشکیل شده است و خرده‌مقیاس شناختی که از 9 سوال (3، 6، 9، 10، 12، 14، 16، 19، 20) تشکیل شده است. این پرسشنامه یک ابزار نگرش سنج و از نوع مقیاس لیکرت 5 گزینه‌ای است که پاسخ به هر عبارت آن در دامنه‌ای از 1 (کاملا مخالفم) تا 5 (کاملا موافقم) قرار دارد.

 در مطالعه آلیبر و همکاران (2008) برای کل مقیاس ضریب آلفای کرونباخ 87/0 و برای خرده‌مقیاس عاطفی ـ هیجانی 86/0 و شناختی 74/0 گزارش شده است، آلیبر و همکاران (2008)، برای تعیین روایی پرسشنامه از روایی سازه استفاده کردند. آن‌ها آزمون همدلی اساسی را با شاخص کنش‌ورزی بین‌شخصی دیویس (1980) و مقیاس جامعه‌پسند کاپرا و همکاران (2005) همگرا کردند و همبستگی بالایی را به دست آوردند که این نشان از روایی سازه است. همچنین در تحقیق جعفری و همکاران (1396)، پایایی کل مقیاس به روش آلفای کرونباخ به میزان 84/0 و به تفکیک 80/0 برای مقیاس هیجانی و 74/0 برای مقیاس شناختی گزارش شده است، جعفری و همکاران (1396)، به منظور بررسی روایی همگرای مقیاس حاضر از خرده مقیاس های ارتباط با همسالان و پرخاشگری پرسشنامه مهارت اجتماعی ماتسون استفاده کردند که نتایج به دست آمده نشان دهنده روایی مناسب پرسشنامه حاضر بود. در پژوهش حاضر همسانی درونی این پرسشنامه با استفاده از آلفای کرونباخ برای مقیاس هیجانی 68/0و برای مقیاس شناختی79/0 و همچنین برای نمره کل82/0  به دست آمد.

ج) پرسشنامه پرخاشگری سایبری برای نوجوانان[58] (CYBA): یک پرسشنامه 19 سوالی است که توسط آلوارز گارسیا، باریرو کولازو، نونژ و دوبارو[59](2015) طراحی شده است و در آن هر سوال یک نوع پرخاشگری را که در اینترنت یا با استفاده از وسایل الکترونیک ارتباطی مثل گوشی در سه ماهه گذشته انجام می پذیرد را مورد بررسی قرار داده است، نحوه پاسخگویی به این سوالات به صورت لیکرت می باشد و در این پرسشنمه به هرگز= نمره1؛ گاهی= نمره2؛ اغلب= نمره3 و همیشه= نمره4 تعاق می گیرد. تحلیل عاملی انجام شده نشان داده است که 3 عامل در این پرسشنامه مشخص می شوند که عامل اول جعل هویت؛ عامل دوم پرخاشگری بصری-جنسی سایبری و عامل سوم پرخاشگری و طرد کلامی سایبری می باشد. بیشترین و کمترین نمر های که افراد پاسخ دهنده در این پرسشنامه کسب م یکنند، بین 19 -76 است که نمره بین 25-19 نشان دهنده پرخاشگری سایبری خفیف، 38-26 پرخاشگری سایبری خفیف و 76-39 نشان دهنده پرخاشگری سایبری بالا می باشد(آلوز، پرز، فرناندز و کولازو[60]،2018). آلوارز-گارسیا و همکاران(2016) این پرسشنامه را بر روی 3148 نوجوان اسپانیایی بین 12 تا 18 سال اجرا کردند. نتایج تحلیل عاملی نشان داد مدلی که بهترین برازش را با داده­ها داشته باشد، مدل سه عاملی است. این سه عامل متشکل از جعل هویت، پرخاشگری سایبری جنسی-تصویری و پرخاشگری سایبری و طرد کلامی می­باشد. نتایج تعیین روایی ملاکی پرسشنامه پرخاشگری سایبری برای نوجوانان نشان داد که مؤلفه جعل هویت با مولفه­های پرخاشگری مدرسه، 22/0، با تکانشگری، 14/0 همبستگی مثبت و با همدلی 11/0- همبستگی منفی دارد. مؤلفه پرخاشگری جنسی-تصویری با مولفه­های پرخاشگری مدرسه، 22/0، و با تکانشگری، 14/0 همبستگی مثبت و با همدلی 09/0- همبستگی منفی دارد. پرخاشگری سایبری کلامی و انزوا با مولفه­های پرخاشگری مدرسه، 55/0، با پرسشنامه تکانشگری، 36/0 همبستگی مثبت و و با همدلی 18/0- همبستگی منفی دارد. پایایی کل پرسشنامه نیز به روش همسانی درونی با محاسبه ضریب آلفا کرونباخ 82/0 گزارش شد(آلوارز-گارسیا و همکاران،2016).  در ایران ویژگی­های روانسنجی این پرسشنامه توسط عبدالمحمدی و همکاران مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج به دست آمده نشان دهنده قابل استفاده بودن آن در جامعه ایرانی است ولی با توجه به اینکه مقاله زیر چاپ می­باشد نویسندگان پژوهش حاضر از گزارش دقیق اطلاعات به دست آمده معذور می­باشند در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ محاسبه شده برای مولفه­های جعل هویت، پرخاشگری سایبری جنسی-تصویری و پرخاشگری سایبری و طرد کلامی و نمره کل به ترتیب 72/0، 81/، 87/0 و 90/0 می باشد.

د) پرسشنامه بی تفاوتی اخلاقی: برای اندازهگیری بی­تفاوتی اخلاقی از پرسشنامه کاپرارا و کاپانا (2006) استفاده گردید، دامنه تغیرات نمره این پرسشنامه بین 32 تا 160 می باشدکه نمره بالاتر نشان دهنده بی­تفاوتی اخلاقی آزمودنی می­باشد. ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه حاضر در مطالعه کاپرارا و کاپانا 94/0 به دست آمده است. آنها همچنین جهت بررسی روایی پرسشنامه از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی استفاده نمودند که نتایج به دست آمده نشان دهنده روایی مناسب پرسشنامه می باشد. در پژوهشی که در جامعه ایرانی و توسط محمد عینی ، صادقی، درتاج و همایونی(1399) انجام گرفته شاخص­های برازش تحلیل عاملی تاییدی 066/0RMSEA=، 93/0 GFI=، 91/0AGFI=،97/0CFI=و 95/0NFI= به­دست آمده نشان دهنده روایی سازه مناسب این پرسشنامه می باشد. همچنین در پژوهش حاضر نیز همسانی درونی پرسشنامه 86/0 محاسبه گردید.

یافته­ها

قبل از بررسی سهم متغیرهای پیش بین قلدری سایبری در مدل رگرسیون،همبستگی ساده متغیرها مورد بررسی قرار گرفت.

جدول شماره 1.همبستگی ساده مؤلفه‏های همدلی و بی تفاوتی اخلاقی با قلدری سایبری

^*معنی داری در سطح05/0>P

^**معنی داری در سطح01/0>P

همانطور که در جدول شماره (1) ملاحضه می گردد  رابطه منفی معنی داری بین قلدری سایبری و همدلی عاطفی وجود دارد ، همچنین رابطه مثبتی بین بی­تفاوتی اخلاقی و مولفه­های نشخوار خشم(افکار بعد از خشمگین شدن ، افکار انتقام­جویانه ، خاطرات خشم و فهم علل) با قلدری سایبری وجود دارد؛ همچنین نتایج جدول شماره 1  نشان داد که هیچ رابطه معنی داری بین قلدری سایبری با همدلی شناختی وجود ندارد.

قبل از انجام تحلیل رگرسیون، در بررسی پیش فرض استفاده از رگرسیون چندگانه، برای سنجش استقلال متغیرهای پیش بین، فرض هم خطی بودن چندگانه بررسی شد. نرم افزار، شاخص تحمل و شاخص عامل تورم واریانس را به دست داد. شاخص تحمل متغیرها در دامنه 63/0 تا 94/0 و شاخص عامل تورم واریانس در دامنه 18/1 تا 52/1 قرار داشت، از این رو می توان پذیرفت که متغیرهای پیش بین از یکدیگر مستقل هستند و هم خطی بودن چندگانه اتفاق نیفتاده است علاوه بر آن نمودار طبیعی هم نشان داد که انحراف از طبیعی بودن رخ نگرفته است. در گام بعدی به منظور بررسی این که کدام متغیر‏های شخصیتی ، پیش بینی کننده جسمانی کردن می باشد ازتحلیل رگرسیون  همزمان استفاده‏ گردید.

جدول2.تحلیل رگرسیون برای پیش بینی قلدری سایبری از طریق مؤلفه‏های همدلی، بی تفاوتی اخلاقی و نشخوار فکری

پش بینی کننده ها: همدلی عاطفی، همدلی شناختی، بی تفاوتی اخلاقی و زیرمولفه­های نشخوار خشم

متغیر ملاک: قلدری سایبری

اطلاعات جدول شماره (2) نشان می‏دهد همبستگی چندگانه برای مدل رگرسیون فوق برابر58/0=MR  می باشد که مجذور آن یعنی ضریب تبیین برابر 28/0= ²R    و ضریب تبیین تصحیح شده نیز 27/0 می باشد. به عبارت دیگر 27/0 تغییرات قلدری سایبری به وسیله همدلی عاطفی ، بی­تفاوتی اخلاقی و زیرمولفه­های نشخوار خشم(افکار بعد از خشمگین شدن و افکار انتقام­جویانه)  تبیین می شود. همچنین همدلی شناختی ، خاطرات خشم و  فهم علل سهم معنی داری در پیش بینی قلدری سایبری ندارد.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف پیش بینی پرخاشگری سایبری بر اساس همدلی، بی­تفاوتی اخلاقی و نشخوار خشم در نوجوانان انجام شد. نتایج نشان داد که همدلی عاطفی می­تواند پرخاشگری سایبری را پیش­بینی کند. این یافته با نتایج دونات و همکاران (2022)، دونات و همکاران(2020)، دل­ری و همکاران(2016)، تولوپیس و آتناسیادس[61] (2022)، جیانگ، یانگ، لیو و یوآن[62] (2021) همسو است.  در تبیین این یافته می­توان گفت که همدلی منبع اساسی افراد در نظر گرفته می­شود که تعاملات اجتماعی و ارتباطات بین­ فردی را تسهیل می­کند و برای اعمال اجتماعی ضروری است (دل­ری و همکاران، 2016). از آنجایی که افراد دارای تمایل قوی همدلانه، قادر به درک و شریک رنج قربانیان هستند، از رفتار خشونت­آمیزی مانند پرخاشگری مجازی اجتناب می­کنند (دونات و همکاران، 2022). درواقع در موقعیت­های اجتماعی، همدلی عاطفی زیربنای انگیزه رفتار است (دی، موهر، هولس، گریس و لیم[63]، 2012)، و این با تجربه پرخاشگری عاطفی (خشم) یا شناختی (خصومت) ارتباط دارد (گانتیوا، کندالس، دیاز و گونزالز[64]، 2021). بنابراین به نظر می­رسد که همدلی عاطفی نقش واسطه­ای در کمک به مهار رفتار پرخاشگرانه ایفا می­کند (گراف، برانژ، وید، و میوس[65]، 2012).  طبق نظر بلر (2005)، همدلی شناختی به عنوان پیش شرط توسعه همدلی عاطفی در نظر گرفته می­ شود. بنابراین دانش­آموزانی که همدلی شناختی پایینی دارند در شناخت و درک عواطف و رنج دانش­آموزان دیگر مشکل دارند. علاوه بر این، همدلی عاطفی کم باعث می­شود که مرتکبین نتوانند واکنش عاطفی منفی قربانی را احساس کنند و باعث می­شود که رفتار قلدرانه خود را ادامه دهند (اوتومو[66]، 2022). از سویی افرادی که همدلی بیشتر و قوی­تری دارند، به امور دیگران حساس­تر بوده و به صورت عاطفی به آن­ها پاسخ داده و به طور کلی بهترین و بیشترین کمک را فراهم می­کنند و در نتیجه کمتر درگیر رفتاری آسیب­زننده مانند پرخاشگری سایبری می­شوند (فرحان­فر، نادی و مولوی، 1394). همچنین افرادی که همدلی عاطفی پایینی دارند ممکن است در مرحله استخراج پاسخ و تصمیم­گیری در روابط بین­فردی دچار کمبود مهارت­های اجتماعی باشند و همچنین ممکن است نتوانند اطلاعات اجتماعی را به طور دقیق پردازش کنند. علاوه بر این، درک و قدردانی از احساسات دیگران برای آنها دشوار است. آنها فاقد مهارت­های مناسب حل مسئله هستند و تمایل دارند که نیت دیگران را خشم و خصومت بدانند. در نتیجه، آنها عادت دارند که با تعارضات اجتماعی به شیوه­ای تهاجمی و پرخاشگرانه برخورد کنند (جیانگ و همکاران، 2021). از طرفی همدلی باعث می­شود افراد با ایجاد ادراکی درست از دیگران، از تفسیر و تعبیر دلخواه موضوع بکاهند، در پاسخ به موقعیت­های تحریک­آمیز و مبهم، سوگیری اسنادی خصمانه نشان ندهند، رفتارهای خود را تحریف و سوءتعبیر نکنند، ماهیت پرخاشگرانه رفتار خود را نادیده نگیرند و شانس رفتارهای مبنی بر مفاهمه و پذیرش را بیشتر کند و همین موضوع می­تواند در کاهش پرخاشگری سایبری موثر باشد (وزیری و لطفی عظیمی، 1390).

یافته­ی دیگر این پژوهش نشان داد که بی­تفاوتی اخلاقی بیشترین سهم را در پیش­بینی پرخاشگری سایبری دارد. این یافته با نتایج نوسرا و همکاران (2022)، جینی و همکاران (2014)، رایت (2017)، رانیونز و باک[67] (2015)، رانیونز، شاو، بوسی، تورنبرگ، سالمیوالی و کروس[68] (2019)، ژو، لیو، یان و پاول[69] (2021) همسو است. در تبیین این یافته می­توان گفت که بی­تفاوتی اخلاقی به افراد این امکان را می­دهد که از احساس ناراحتی و گناهی که ممکن است هنگام دور شدن از ارزش­های اخلاقی خود تجربه کنند، اجتناب کنند (نوسرا و همکاران، 2022) و فعالیت‌هایی را انجام دهند که اثرات اجتماعی مضری دارند (کوی، لیم، سوه، اونگ، هو و لیم[70]، 2022). برای مثال نادیده گرفتن یا تحریف پیامدها به عنوان یکی از مکانیسم­های بی­تفاوتی اخلاقی فرآیندی را توصیف می­کند که از طریق آن افراد ممکن است با تمرکز بر مزایای رفتار غیراخلاقی خود در مقابل پیامدهای منفی یا با به حداقل رساندن اثرات مضر از احساس گناه اجتناب کنند (بندورا، 2016). به نظر می­رسد این مکانیسم به ویژه با پرخاشگری سایبری مرتبط باشد. به عنوان مثال، رانیونز و باک (2015) تحریف پیامدها را با پرخاشگری سایبری مرتبط دانستند و پیشنهاد کردند که ابهام بیشتری در مورد تعاملات اجتماعی آنلاین وجود دارد (به عنوان مثال، فقدان مشاهده رفتاری، کاهش نشانه­های اجتماعی)، بدون نشانه­های اجتماعی که معمولاً در تعاملات رو در رو وجود دارد، محیط سایبری ممکن است تحریف پیامدها را افزایش دهد (رانیونز و باک، 2015؛ رایت، 2017). بنابراین، یک مرتکب پرخاشگری سایبری ممکن است با این باور که قربانی خود اثرات منفی را تجربه نمی­کند، پیامدها را تحریف کند، تا حدی به این دلیل که این تأثیرات در تعاملات آنلاین کمتر قابل مشاهده است (رانیونز و همکاران، 2019). غیرانسانی‌سازی مکانیسم‌ دیگری از بی­تفاوتی اخلاقی است که درک مرتکب از قربانی را تغییر می‌دهد (بندورا، 2016). شاید منفورترین مکانیسم بی­تفاوتی اخلاقی، غیرانسانی­سازی شامل فرآیندی است که از طریق آن فرد کمتر از انسان تلقی می­شود (بندورا، 2016). با حذف پاسخ‌های همدلانه به دیگران، غیرانسانی‌سازی احتمالاً با بیشتر انواع پرخاشگری مرتبط است (نوسرا و همکاران، 2022). با این حال، برخی پیشنهاد کرده‌اند که ممکن است حتی بیشتر با تهاجم سایبری مرتبط باشد، زیرا محتوای احساسی کمتر آشکار که ارتباط آنلاین را مشخص می‌کند، انسان‌زدایی را تسهیل می‌کند (رانیونز و باک، 2015). به عنوان مثال، یک مجرم ممکن است قربانی را صرفاً به عنوان یک «حساب رسانه‌های اجتماعی[71]» در مقابل شخصی که پشت این حساب قرار دارد به دلیل ناتوانی مرتکب در دیدن عکس‌العمل‌های قربانیان (به عنوان مثال، گریه، حالات چهره) ببیند. انسان‌زدایی با قلدری، تبعیض نهادینه‌شده، پرخاشگری جنسی، نگرش‌های پرخاشگرانه، رفتارهای جنسی اجباری، و پرخاشگری سایبری مرتبط است (رانیونز و باک، 2015؛ ون نوردن، هاسلاگر، سیلسن و بوکوسکی[72]، 2014؛ ژو و همکاران، 2021). بنابراین کسانی که مرتکب پرخاشگری شده­اند، حاضر هستند قربانیان را توجیه کنند که سزاوار رفتار پرخاشگری هستند. در نتیجه افرادی که با گذشت زمان، مرتکب رفتارهای غیراخلاقی عمدی می­شوند، ممکن است در آسیب­دیدگی یک قربانی، احساس گناه نکنند و حتی از طریق توجیهات شناختی رفتار خود را مناسب بدانند (محمدعینی، صادقی، درتاج و همایونی، 1399).  در تبیینی دیگر می­توان گفت پرخاشگران سایبری می­توانند راهبردهای بی­تفاوتی اخلاقی  را از قلدرها بیاموزند. به عنوان مثال، رانیونس، موراندینی، رائو، وانگ، کولا، پاکا[73] و همکاران (2019) دریافتند که در مقایسه با دانش آموزان غیر درگیر، پرخاشگران سایبری توجیه اخلاقی بیشتری را برای رفتارهای قلدری گزارش کردند. در توضیح این یافته می­توان از نظریه یادگیری اجتماعی استفاده کرد. به طور خاص، پرخاشگران سایبری می­تواند یک موقعیت یادگیری اجتماعی برای افراد در نظر گرفته شود. نوجوانان مرتکب پرخاشگری سایبری اغلب از برچسب های غیرانسانی و مرتبط با عجیب و غریب برای توضیح و توجیه پرخاشگری خود نسبت به قربانیان استفاده می­کنند. در این موقعیت یادگیری، قربانیان مکانیسم‌های بی­تفاوتی اخلاقی مانند توجیه اخلاقی، انسان‌زدایی، و نسبت دادن سرزنش را درونی می‌کنند،این راهبردهای شناختی باعث ارتکاب بیشتر پرخاشگری مجازی برای نوجوانان می­شود (وانگ و همکاران، 2023).

همچنین نتایج پژوهش نشان داد که از زیرمولفه­های نشخوار خشم، اندیشه خشم و افکار انتقام­جویی توان پیش­بینی پرخاشگری سایبری را دارند. این یافته با برخی از نتایج بشارت و حسینی (1389)، آلن و اندرسون (2017)، نصیری و نوری (1400)، کوچکی امیرهنده، کربلایی محمد میگونی و ثابت (1396) همسو است. در تبیین این یافته می­توان عنوان کرد که نشخوار خشم، یعنی فرایند تکرارشونده و اجتناب­ناپذیر فکر کردن در مورد تجربه­های خشم­انگیز گذشته، توان مدیریت و مهار خشم را در فرد تحلیل می­برد و تضعیف می­کند (کوان و همکاران، 2022). اختلال در مدیریت موقعیت­های خشم­انگیز، احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه را افزایش می­دهد (بشارت و حسینی، 1389). بر اساس این تبیین، نشخوار خشم از طریق تحلیل و تضعیف مدیریت خشم با افزایش احتمال بروز رفتارهای ناسالم (مثل پرخاشگری سایبری) مرتبط می­شود. همچنین این یافته را می­توان با مدل عمومی پرخاشگری (الن و و اندرسون[74]، 2017) تبیین کرد. در مدل عمومی پرخاشگری مطرح می­شود که تعامل ویژگی­های فرد و موقعیت، شرایطی را به وجود می­آورد که در آن شرایط، تعامل شناخت، عاطفه و برانگیختگی، بر نوع تصمیم­گیری فرد برای عمل پرخاشگرانه تاثیر می­گذارند. در مرحله دوم مدل، شناخت، عاطفه و برانگیختگی با یکدیگر در تعامل می­باشند. نشخوار خشم به عنوان یک عامل شناختی که می­تواند هیجان خشم را تولید کند و از این طریق بر برانگیختگی فرد تاثیر داشته باشد و نهایتا موجب پرخاشگری شود (آلن و اندرسون، 2017). از سویی نشخوار خشم، عاطفه­ی منفی را به واسطه­ی افزایش تفکر منفی، حـل مسـاله­ی ناکارآمـد، تـداخل بـا رفتار هدفمند و کـاهش حمایـت اجتمـاعی تشـدید و تـداوم مـی­بخشـد؛ درواقع نشخوار خشم، افراد را برای درگیر شدن در رفتارهـای پرخاشـگرانه از جمله پرخاشگری مجازی بـرای تنظـیم عاطفه­ی منفی با انگیزه می­کند (کوچکی امیرهنده و همکاران، 1396). در نهایت می­توان گفت که نشخوار خشم یک اصطلاح برای تکرار و تأیید منفی در مورد یک اتفاق و یا خاطره ناشی از خشم است و تفکرات و احساسات خشم­آلود و برنامه­هایی برای انتقام را منجر می­شود؛ و این راهبرد می­تواند باعث تشدید پرخاشگری در افراد شود (سعیدی، صبوری مقدم و هاشمی، 1399).

از آن­جایی که آزمودنی‌های این پژوهش دانش آموزان پسر دوره متوسطه دوم شهر تبریز بودند، تعمیم نتایج به دانش­آموزان سایر دوره‌ها و شهرها و نیز دانش‌آموزان دختر می‌بایست با احتیاط صورت پذیرد. پیشنهاد می‌گردد این مطالعه در سایر شهرها و استان‌های کشور و برای سایر مقاطع تحصیلی نیز انجام شود تا از این طریق قابلیت تعمیم نتایج افزایش یابد. علاوه بر این، با توجه به این­که طرح مطالعه حاضر توصیفی بود، پیشنهاد می‌گردد مطالعات آتی، برنامه مداخلاتی در قالب پژوهش آزمایشی طراحی و تأثیر آن را بر پرخاشگری سایبری مورد بررسی قرار دهند.

[1] . cyber aggression

[2] . Buelga, Postigo, Martínez-Ferrer, Cava, Ortega-Barón

[3] . Wang, Luo, Tu, Xiao, Hu

[4] . Álvarez-García, Barreiro-Collazo, Núñez, Dobarro

[5] . Hinduja, Patchin

[6] . Estévez, Estévez, Segura,  Suárez

[7] . Martínez-Monteagudo, Delgado, Inglés, Escortell

[8] . Schodt, Quiroz, Wheeler, Hall, Silva

[9] . Kwan, Dickson, Richardson, MacDowall, Burchett, Stansfield

[10] .Cebollero-Salinas, Orejudo, Cano-Escoriaza, Iniguez-Berrozpe

[11] .Huang, Li, Xu, Sun, Ai, Hu

[12]. ­ empathy

[13] . Qin, Yang, Jiang, Zhong

[14] .Xiao, Lin, Li, Xu, Guo, Sun

[15] . Donat, Willisch, Wolgast

[16] . Zhao, Chu, Rong

[17] . Donat, Rüprich, Gallschütz, Dalbert

[18] .Gao, Li, Wang

[19] . Moral disengagement

[20] . Gajda, Moroń, Królik, Małuch, Mraczek

[21] .Bandura

[22] .moral justification

[23] .euphemistic labeling

[24] . advantageous comparison

[25] . displacement of responsibility

[26] .diffusion of responsibility

[27] .disregard or distortion of consequences

[28] . dehumanization

[29] . attribution of blame

[30] . Concha-Salgado, Ramírez, Pérez, Pérez-Luco, García-Cueto

[31] . Bjärehed, Thornberg, Wänström, Gini

[32] .Wang, Lei, Yang, Gao, Zhao

[33] . Navarro-Rodríguez, Vera Noriega, Bauman

[34] . Wang, Li, Xia

[35] .Gini, Pozzoli, Hymel

[36] . Wright

[37] . Nocera, Dahlen, Poor, Strowd, Dortch, Van Overloop

[38] . Shen, Yuan, Xiong, Xin

[39] .anger rumination

[40] . Liu, Wu, Li, Wang, Geng

[41] . Quan, Wang, Gong, Lei, Liang, Zhang

[42] . Borders

[43] .Berkowitz

[44] . Watkins

[45] .Hosie, Simpson, Dunne, Daffern

[46] .Hardin, Contreras, Kosiak, Novaco

[47] .Anger Rumination Scale

[48] .Basic empathy scale

[49]. Cyber-Aggression Questionnaire for Adolescents

[50] .  Moral Disengagement Questionnaire

[51] . Angry Afterthoughts

[52] . Angry Memories

[53] .Thoughts of Revenge

[54] .Understanding of Causes

[55]. Tehran Multidimensional Anger Inventory

[56]. Mental Health Inventory

[57].  Jolliffe & Farrington

[58].Cyber-Aggression Questionnaire for Adolescents

[59].Alvarez-Garcia, Barreiro-Collazo, Carlos Nunez, Dobarro

[60] .Álvarez, Pérez, Fernández, Collazo

[61] .Touloupis, Athanasiades

[62] . Jiang, Yang, Liu, Yuan

[63]. Day, Mohr, Howells, Gerace, Lim

[64] . Gantiva, Cendales, Díaz, González

[65] . Graaff, Branje, Wied, Meeus

[66] . Utomo

[67] .Runions, Bak

[68] . Runions, Shaw, Bussey, Thornberg, Salmivalli, Cross

[69] . Zhou, Liu, Yan, Paul

[70] .Koay, Lim, Soh, Ong, Ho, Lim

[71] . Social media account

[72] .Van Noorden, Haselager, Cillessen, Bukowski

[73] . Runions, Morandini, Rao, Wong, Kolla, Pace

[74] . Allen, Anderson