نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، اصفهان، ایران
2 دانشیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات، دانشگاه اصفهان، اصفهان ایران
3 استادیار گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، اصفهان، ایران
چکیده
مقدمه: امروزه فضای مجازی به عنوان یک پدیده نوین تأثیر گسترده ای بر ابعاد زندگی افراد در خانواده دارد و تحولات بسیاری را در بین آنان موجب شده است از آنجایی که خانواده کانون اصلی حفظ هنجارها و ارزش های اجتماعی است از این رو در این پژوهش به بررسی تأثیر میزان و نوع استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزش های خانواده به شیوه فراتحلیل پرداخته شده است.
روش: بدین منظور از بین پژوهش های مرتبط بین سالهای 1390- 1400 تعداد 46 (19پژوهش نوعاستفاده، 27 پژوهش میزان استفاده) که از نظر روش شناختی ملاکهای لازم جهت ورود به فراتحلیل را داشتند، انتخاب و با استفاده از روش مقایسه ای (همبستگی) نرم افزار فراتحلیل تحلیل شدند.
یافته ها: یافته ها نشان داد که نوع استفاده از فضای مجازی به طور کلی بر ارزشها و هویت خانواده تأثیر معناداری ندارد، درحالی که میزان استفاده از فضای مجازی برحسب جدول تفسیری اندازه اثرکوهن به طور متوسطی (313/0) میتواند بر هویت و ارزشهای خانوادگی اثرگذار باشد و آن را کاهش دهد (05/0>P).
نتیجه گیری: بر این اساس می توان گفت که بیشتر از آن که نوع استفاده از فضای مجازی بر ارزشها و هویت خانواده تاثیرگذار باشد، میزان استفاده از آن منجر به نزول هویت و ارزشها در خانواده به اندازه متوسطی میگردد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Meta-analysis of the Effect of the Amount and Type of Use of Virtual Space on Family Identity and Values
نویسندگان [English]
- zahra moharebi 1
- Seyed Ali Hashemianfar 2
- Seyed Naser Hejazi 3
1 Department of Social Sciences, Faculty of Social Sciences, Islamic Azad University, Dahaghan Branch, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Department of Social Sciences, Faculty of Literature, Isfahan University, Isfahan, Iran
3 Assistant Professor, Department of Social Sciences, Faculty of Social Sciences, Islamic Azad University, Dehaghan Branch, Isfahan, Iran
چکیده [English]
Introduction: Today, virtual space as a new phenomenon has a wide impact on the dimensions of people's lives in the family and has caused many changes among them. Since the family is the fundamental foundation of society and the main focus of maintaining social norms and values, therefore, a meta-analysis was conducted to investigate the effect of the amount and type of virtual space use on the family's identity and values.
Method: To this end, 46 related types of research between 2011 and 2021 (19 research on the type of use, 27 types of research on the amount of use) that met the necessary criteria to enter the meta-analysis were selected, and they were analyzed using the comparative (correlation) method of meta-analysis software.
Findings: The research findings showed that the type of use of virtual space, in general, does not have a significant effect on the values and identity of the family, while the amount of use of virtual space according to the interpretive table of Cohen's size can moderately (0/313) affect the identity and Family values are practical and reduce it. (P <0/05).
Conclusion: Based on this, it can be said that more than the type of use of virtual space affects the values and identity of the family, the amount of its use leads to the decline of the identity and values of the family to a moderate extent.
کلیدواژه‌ها [English]
- Family
- Identity
- Meta-analysis
- Virtual Space
- Family Values
مقدمه
از دیرباز خانواده به عنوان یک خرده نظام اجتماعی و پایه بنیادین جامعه است که کانون اصلی حفظ سنتها، هنجارها و ارزشهای اجتماعی به شمار میرود و می تواند بستر بروز عواطف انسانی، پرورش فردی و اجتماعی را نیز فراهم سازد (حسین پور و مومنی، 1396). خانواده ساختاری است که افراد ورود به جمع های بزرگتر و فرایند اجتماعی شدن را با رعایت ارزشهای خانوادگی خاص خود که کلید ورود به جمع است می آموزند. ارزش های خانوادگی که مجموعهای از بایدها و نبایدها و چگونگی رفتار است در واقع به افراد میآموزد که چگونه میتوانند در جمع خانواده حضور یابند و مورد قبول واقع شوند. از این لحاظ توجه به مفهوم ارزشها در خانواده بهویژه ارزشهای خانوادگی، اجتماعی و اخلاقی، حائز اهمیت است و می توان گفت که جزو اساسیترین عناصر تشکیل یک خرده نظام اجتماعی(خانواده) و دیگر نظامهای اجتماعی(جامعه) محسوب میگردد (لوپز و کارتروس[1]، 2018).
علاوه بر این حضور افراد در خانواده میتواند به آنان کمک کند که خود را بهتر بشناسند، درباره خود بیشتر اطلاعات کسب کنند و بهتر بتوانند خود را از دیگران مجزا کنند و به اصطلاح هویت خود را تشکیل دهند (برک[2]، 1397). هویت به مجموعه ویژگیها و خصوصیاتی اشاره دارد که فرد را از دیگران به عنوان یک شخص منحصر به فرد مجزا میسازد و دربردارنده هر آن چیزی است که فرد خود را آنگونه میشناسد و یا اصطلاحا خود را با آن توصیف میکند (گرینبرگ[3]، 1398). هویت در واقع چهارچوبی است که می تواند افراد را هم با یکدیگر پیوند دهد و هم از یکدیگر منفک سازد. به طور کلی هویت افراد از بافت خانواده و نزدیکان و هر آنچه که آنان را به یکدیگر مرتبط می سازد تاثیر میپذیرد و میتواند تحت عنصر ارتباطات بسط یابد یا دچار تغییر و دگرگونی شود (شهابی عنبران، جعفری، هاشمی و سلطانی فر، 1401؛ موسیوند، زارعان، و کابلی، 1400).
در همین راستا یکی از عواملی که ارتباط با دیگران را امروزه تسهیل نموده است استفاده از فضای مجازی است (دابس[4]، 2018). ورود وسایل ارتباطی جدید در قالب شبکه های اجتماعی مجازی به طور گسترده ای توانسته بر فراوانی و کیفیت تعاملات اعضا درون خانواده و همینطور در برقراری تعامل با گروهها و اجتماعات بیرون از خانواده تاثیر بگذارد به طوری که محبوبیت این فناوری به طور غیرقابل باوری افزایش یافته است و حتی امروزه عدم دسترسی به این فناوری برای افراد غیرقابل ممکن به نظر می رسد(زینالی و زینالی، 1401). رسانههای اجتماعی کاربران خود را قادر میسازد تا علاوه بر اینکه علایق، افکار و نگرشهای خود را تحت محتوای انلاین با دیگران به اشتراک بگذارند بلکه بتوانند ارتباط گستردهای با دیگر افراد در سراسر جهان داشته باشند (کار و هیز[5]، 2015). از نظر تاریخی گرچه رسانههای اجتماعی فناوری نسبتا جدیدی به حساب میآید (باس و همیسون[6]، 2021)، اما این فناوری، موقعیتی همچون"زمان رهایی از تعهد"را برای افراد به همراه داشته که نوعی"ناامنی وجودی جدید" برای بخش بزرگی از جمعیت ایجاد نموده است که می تواند هویت فردی، خانوادگی و اجتماعی افراد را تحت تاثیر قرار دهد.
علاوه بر این، یکی از اصلی ترین نگرانیها در مورد استفاده از فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی تجربه انزوا اجتماعی است بدین معنی که هرچه افراد بیشتر وقت خود را صرف برقراری ارتباط آنلاین و به اشتراک گذاری زندگی روزانه در فضای مجازی بکنند به طور طبع زمان کمتری برای تعامل با یکدیگر در دنیای فیزیکی دارند (گیدنز[7]، 1395). از این جهت یکی از تاثیرات استفاده بیشتر از فضای مجازی در خانوادهها اختصاص زمان کیفی کمتری با خانواده و دوستان می باشد (خالد[8]، 2017). برحسب آمارها کاربران فضای مجازی به طور تقریبی روزانه 7 ساعت وقت خود را این محیط سپری میکنند و تقریبا یک سوم از زمان بیداری خود را با فناوری های اجتماعی میگذرانند(عبدالله محمود و احمد شفیق، 2018). در ایران نیز شبکههای اجتماعی در چندین سال اخیر محبوبیت فوق العادهای داشته اند و به دلیل قابلیت ایجاد پروفایل و فرصت تجربه یک شخصیت مجازی با بارگذاری تکه هایی از موسیقی، فیلم و موارد مورد علاقه خود (تصاویر، ویدیو و غیره) افراد از نظر هویتی توانایی تجربه ای جدید را در شبکه های اجتماعی بدست آوردهاند (البحری، دانگ، یی و خلیلی[9]، 2021؛ کیانی و همکاران، 1397؛ کیسلر[10]، 2014).
در این زمینه یکی از معضلاتی که کاربران فضای مجازی را تهدید میکند نداشتن آگاهی کافی درباره فضای مجازی است که میتواند آسیب اخلاقی را برای آنان به دنبال داشته باشد. مطالعات نشان میدهد که هرچه میزان استفاده از فضای مجازی در خانواده افزایش یابد تعاملات خانوادگی کمتر میشود و سرمایه اجتماعی پیوند خانوادگی کاهش مییابد (حاج محمدی و حاج محمدی، 1397). البته نتایج مطالعات درباره تاثیر فضای مجازی بر خانواده ضد و نقیض میباشد مطالعات دیگری نشان میدهد حضور در فضای مجازی تاثیرات مثبتی هم بهدنبال دارد به طور مثال نتایج مطالعات ناشی از تاثیر شبکه های اجتماعی مجازی بر سبک زندگی زوجین حاکی از آن است که کسب اطلاعات از طریق فضای مجازی برای زوجین منجر به افزایش دانش و آگاهی آنان میگردد و دسترسی پذیری که این فضای مجازی برای آنان فراهم میسازد میتواند تخلیه احساسات، کاهش فاصله فیزیکی، افزایش زمان باهم بودن و بستر اولیه آشنایی با همسر را موجب گردد (تاج آبادی فراهانی، شکربیگی و مهاجری، 1398) با این وجود پژوهشهای دیگری نیز بر پیامدهای منفی حضور در این فضا اشاره داشتهاند که نتایج آنان حاکی از ایجاد اختلال در تعاملات زوجین از طریق کم رنگ شدن ارتباط کلامی بین زوجین، تهدید صمیمیت و ایجاد خلاعاطفی است (یاراحمدی و همکاران، 1398).
برخی یافتهها نیز حاکی از آن است که تاثیرات شبکههای اجتماعی از خوب به بد متفاوت است. به طور مثال مهارتهای اجتماعی نوجوانان در اثر استفاده بیش از اندازه از فضای مجازی در حال کاهش است و بیشتر آنان ترجیح میدهند که اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق شبکههای اجتماعی و فضای مجازی بدست آورند. این تغییر تمایل در افراد بیشتر از قبل میتواند مهارتهای آنان در خانواده را صحه بگذارد(زینالی و زینالی، 1401)، در این شرایط هر یک از اعضای خانواده خود میبایستی بیاموزد که چگونه با دیگری ارتباط برقرار سازد یا چگونه دیگری را دلداری دهد تا بتواند سطحی از روابط میانفردی خود را حفظ نماید (دورکین و همکاران، 2018). مطالعات نشان میدهد که کیفیت روابط بین فردی را می توان به صورت تعاملات رو در رو و یا از طریق رسانه های اجتماعی بهبود بخشید و این وابسته به شرایط و موقعیت است در موقعیت های متعارض ارتباط از طریق رسانههای اجتماعی مناسبتر از تعاملات رودررو است و بالعکس در موقعیتهای بدون تعارض تعاملات رو در رو بیشتر کیفیت روابط بین فردی را تضمین میکند (دورکین و همکاران، 2018). از این لحاظ نتایج پژوهشی در ارتباط با تاثیر فضای مجازی بر خانواده ضد و نقیض است، برخی از پژوهشها آن را مفید دانستهاند(تاج فراهانی و همکاران، 1397) و برخی دیگر از پژوهشها تاثیرات منفی آن را گزارش میکنند (رئیسی و همکاران، 1400، حیدری، 1400) از این لحاظ با توجه به یافتههای متناقض تاثیر فضای مجازی بر عملکرد خانواده این پژوهش درصدد بررسی تاثیر نوع و میزان استفاده از فضای مجازی بر ارزشها و هویت خانواده با شیوه فراتحلیل در قالب یک فرضیه پژوهش برآمد چرا که فراتحلیل شیوهای مفید و قوی برای ترکیب نتایج مطالعات متعدد به جهت دستیابی به یک برآورد بهتر است.
روش
در مطالعه حاضر به منظور تحقق هدف پژوهش، از روش فراتحلیل استفاده شده است فراتحلیل، شیوه ای قوی برای ترکیب هدفمند نتایج مطالعات متعدد جهت رسیدن به یک برآورد بهتر درباره حقیقت است (عریضی و فراهانی، 1388). از این رو در این پژوهش به جهت دستیابی به یک نتیجه گیری کلی در زمینه تاثیر نوع و میزان استفاده از فضای مجازی بر ارزشها و هویت خانواده روش فراتحلیل به کار گرفته شده است جامعه آماری این پژوهش مقالات چاپ شده در مجلات علمی-پژوهشی فارسی و انگلیسی کشور و نیز پایان نامههای کارشناسی ارشد و دکتری در محدوده سالهای 1390 الی 1400 بود که از میان آنها مجموعا 68 پژوهش که ملاکهای ورود(تناسب موضوع پژوهش، روش شناختی مناسب، شیوه انجام پژوهش به صورت مقایسه ای و رابطه ای و ابزار سنجش مناسب) به فراتحلیل را داشتند، مورد بررسی قرار گرفتند و در نهایت با 46پژوهش (19پژوهش نوع استفاده و 27پژوهش میزان استفاده از فضای مجازی) در طی چهارگام براساس مراحل فراتحلیل کوهن[11] شامل؛ شناسایی، انتخاب، انتزاع و تجزیه و تحلیل (هاویت و کرامر[12]، 1388) با استفاده از شیوه هانتر و اشمیت[13] انجام شد و از طریق نرم افزار CMA-3 در انتها تحلیل گردید در ادامه مراحل فراتحلیل به صورت مبسوط آورده شده است
1-تعیین متغیرهای مورد نظر: در اولین گام و قبل از هر اقدام دیگری، متغیرهای پژوهش مشخص شدند که این متغیرها شامل"فضای مجازی(اینترنت، شبکه های اجتماعی)، میزان و نوع استفاده از فضای مجازی، هویت و ارزشهای خانواده" بود. نکته ای دیگر که مدنظر قرار گرفت انجام مطالعات در جامعه ایران بود به گونهای که مطالعات خارجی، مورد بررسی قرار نگرفتند. 2-جستوجوی پایگاهها: در گام دوم براساس متغیرهای تعیین شده، کلیده واژههایی برای جستوجوی فراگیر در پایگاههای مختلف انتخاب شدند. این کلید واژهها در جستوجوی فارسی شامل"فضای مجازی(اینترنت و شبکههای اجتماعی)، میزان استفاده از فضای مجازی(میزان استفاده، سابقه کاربری، میزان استفاده روزانه، هفتگی و ماهانه، مدت زمان عضویت، کمیت استفاده، میزان حضور و فعالیت، میزان ساعات استفاده، میزان مصرف)، نوع استفاده از فضای مجازی (اخبار، رویداد دوستان، فیلم و عکس، مسائل اجتماعی فرهنگی، فعالیت سیاسی، فعالیت آموزشی، پیگری مسائل صنفی، فعالیت مذهبی، مسائل علمی، نظردهی درباره مسائل مختلف، فضای تعاملی، تولیدات و محتوا، داشتن هویت گمنام، عدم حضور فیزیکی، ارتباط و تعامل، گستردگی فضای تعاملی، مشارکت و فعالیت، سبک زندگی ناشی از فضای مجازی، حضور با هویت واقعی، کیفیت استفاده، استفاده به صورت اطلاعاتی، سرگرمی و ارتباطی)، هویت(هویت افراد، هویت نهاد خانواده، هویت اجتماعی، تعاملات اجتماعی و فرهنگی اعضا خانواده، مطلوبیت و مناسبات اجتماعی، تعاملات اجتماعی)، و ارزشهای خانواده (ارزشهای خانواده، بیاعتنایی ارزشهای خانواده، ارزشهای دینی، بیاعتنایی ارزشهای دینی)" بود که در پایگاههای مختلف همچون" پایگاه پایاننامه های کشور(ایران داک)، پایگاه نشریات ایران(مگ ایران)، پایگاه اطلاعات جهاد دانشگاهی، سایت علوم انسانی و پایگاه نشریات ادواری، پایگاه مقالات کشورهای اسلامی و پایگاه ثبت همایش های کشورهای اسلامی(سیویلکا)" مورد جستوجو قرار گرفتند. 3-به کارگیری معیارهای روشن برای تغیین پژوهشهای قابل شمول: در این مرحله پس از بررسی تمامی پژوهشهای به دست آمده در گام قبل، پژوهشهایی که ملاک ورود به فراتحلیل را دارا بودند انتخاب شدند از جمله این ملاکها می توان به 1.برخورداری از شرایط لازم روش شناختی(فرضیه سازی، روش پژوهش، جامعه آماری، حجم نمونه، روش نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، روش آماری مناسب)2.تناسب موضوع پژوهش(تاثیر میزان/نوع استفاده از فضای مجازی(اینترنت/شبکههای اجتماعی بر ارزشها/هویت خانواده) 3.انجام پژوهش به صورت مقایسهای و رابطهای (همبستگی، رگرسیون، آزمون t، تحلیل واریانس)، 4.استفاده از ابزار پژوهش مناسب و پایا جهت سنجش میزان تاثیر فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده. بنابراین پژوهشهایی که شرایط فوق را نداشتند از فراتحلیل حذف شدند و در نهایت 46پژوهش(19نوع استفاده و 27پژوهش میزان استفاده) برای انجام مراحل بعدی انتخاب شدند. فهرست فراتحلیل که به منظور انتخاب پژوهشهای مناسب و استخراج اطلاعات لازم به کار برده شد شامل: عنوان مطالعه، نام پژوهشگر، سال اجرای پژوهش، تعداد نمونه، آماره، میزان آماره و سطح معناداری بود. این فهرست برای نوع و میزان استفاده فضای مجازی بر هویت و ارزش های خانواده بررسی و تکمیل شد و یافتههای آن برحسب نوع و میزان استفاده از فضای مجازی در جداول 1 و2 آورده شده است.
جدول 1. فهرست پژوهشهای مورد استفاده در فراتحلیل برحسب نوع استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده به ترتیب سال
|
ردیف |
نویسندگان |
سال پژوهش |
نمونه |
متغیر مستقل |
متغیروابسته |
میزان آماره(r) |
سطح معنی داری |
|
1 |
حسین پور و مومنی |
1396 |
184 |
فضای تعاملی |
هویت نهاد خانواده |
08/14 t |
001/0 |
|
2 |
حسین پور و مومنی |
1396 |
184 |
تولیدات و محتوا شبکه مجازی |
هویت نهاد خانواده |
71/14t |
001/0 |
|
3 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
تعاملی بودن ارتباطات |
ارزشهای خانواده |
28/0- |
001/0 |
|
4 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
گمنام بودن |
ارزشهای خانواده |
16/0- |
01/0 |
|
5 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
عدم حضور فیزیکی |
ارزشهای خانواده |
026/0- |
661/0 |
|
6 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
گستردگی فضای ارتباطی |
ارزشهای خانواده |
036/0 |
567/0 |
|
7 |
فلاحی |
1395 |
376 |
اخبار |
هویت |
093/0- |
089/0 |
|
8 |
فلاحی |
1395 |
376 |
رویداد دوستان |
هویت |
03/0 |
59/0 |
|
9 |
فلاحی |
1395 |
376 |
فیلم و عکس |
هویت |
026/0 |
63/0 |
|
10 |
فلاحی |
1395 |
376 |
مسائل اجتماعی فرهنگی |
هویت |
07/0 |
201/0 |
|
11 |
فلاحی |
1395 |
376 |
فعالیت سیاسی |
هویت |
03/0- |
95/0 |
|
12 |
فلاحی |
1395 |
376 |
فعالیت آموزشی |
هویت |
072/0 |
19/0 |
|
13 |
فلاحی |
1395 |
376 |
پیگیری مسائل شغلی |
هویت |
079/0 |
15/0 |
|
14 |
فلاحی |
1395 |
376 |
فعالیت مذهبی |
هویت |
38/0 - |
001/0 |
|
15 |
فلاحی |
1395 |
376 |
مسائل علمی |
هویت |
294/0 |
003/0 |
|
16 |
فلاحی |
1395 |
376 |
نظر درباره عکس |
هویت |
088/0 |
73/0 |
|
17 |
فلاحی |
1395 |
376 |
نظر درباره مسائل مذهبی |
هویت |
296/0 |
053/0 |
|
18 |
فلاحی |
1395 |
376 |
نظر درباره مسائل علمی |
هویت |
311/0 |
043/0 |
|
19 |
احمدی و همکاران |
1394 |
300 |
میزان مشارکت و فعالیت |
ارزشهای خانواده |
46/0- |
001/0 |
جدول2. فهرست پژوهشهای مورد استفاده در فراتحلیل برحسب میزان استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده به ترتیب سال
|
ردیف |
نویسندگان |
سال پژوهش |
نمونه |
متغیرمستقل |
متغیروابسته |
میزان آماره(r) |
سطح معنیداری |
|
1 |
رئیسی و همکاران |
1400 |
378 |
میزان استفاده |
تعاملات اجتماعیفرهنگی |
532/0- |
001/0 |
|
2 |
رئیسی و همکاران |
1400 |
378 |
میزان استفاده |
تعاملات اجتماعیفرهنگی |
302/0 - |
001/0 |
|
3 |
رئیسی و همکاران |
1400 |
378 |
میزان استفاده همسر |
تعاملات اجتماعیفرهنگی |
33/0 - |
001/0 |
|
4 |
رئیسی و همکاران |
1400 |
378 |
میزان استفاده فرزندان |
تعاملات اجتماعیفرهنگی |
25/0- |
023/0 |
|
5 |
رضایی و پورجلیلی |
1397 |
378 |
میزان ساعات استفاده |
انسجام اجتماعی |
297/0- |
0001/0 |
|
6 |
رضایی و پورجلیلی |
1397 |
378 |
میزان ساعات استفاده |
مطلوبیت مناسبات |
098/0 |
07/0 |
|
7 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
میزان استفاده |
ارزشهای خانواده |
281/0- |
001/0 |
|
8 |
شکربیگی |
1396 |
400 |
میزان استفاده از شبکههای اجتماعی |
بی اعتنایی به ارزشهای دینی |
69/0 |
001/0 |
|
9 |
خوش صفا و کفایتی |
1396 |
382 |
سابقه کاربری |
کاهش ارزشهای خانوادگی |
305/0 |
001/0 |
|
10 |
عطایی کچویی و همکاران |
1396 |
384 |
میزان استفاده |
نظام ارزشی دینی |
179/0- |
04/0 |
|
11 |
عطایی کچویی و همکاران |
1396 |
384 |
میزان استفاده |
نظام ارزشی خانواده |
218/0- |
003/0 |
|
12 |
حسین پور و مومنی |
1396 |
184 |
مدت عضویت |
هویت نهاد خانواده |
64/12 t |
001/0 |
|
13 |
قنبریان و درویشی |
1395 |
410 |
میزان استفاده از اینترنت |
دینداری |
054/0- |
19/0 |
|
14 |
قنبریان و درویشی |
1395 |
410 |
میزان استفاده |
دینداری |
218/0- |
001/0 |
|
15 |
قنبریان و درویشی |
1395 |
410 |
میزان استفاده از اینترنت |
ارزشهای خانواده |
37/0- |
001/0 |
|
16 |
قنبریان و درویشی |
1395 |
410 |
میزان استفاده |
ارزشهای خانواده |
23/0- |
001/0 |
|
17 |
فلاحی |
1395 |
376 |
میزان استفاده از شبکههای اجتماعی |
احساس تعلق |
012/0 |
824/0 |
|
18 |
خالدی و همکاران |
1395 |
384 |
میزان استفاده اینترنت |
هویت اجتماعی |
469/0- |
001/0 |
|
19 |
خالدی و همکاران |
1395 |
384 |
میزان استفاده از فناوریهای نوین |
هویت اجتماعی |
587/0- |
001/0 |
|
20 |
گنجی و نیازی شهرکی |
1394 |
236 |
میزان استفاده از فناوریهای نوین |
تضعیف میزان دینداری |
16/0 |
01/0 |
|
21 |
گنجی و نیازی شهرکی |
1394 |
236 |
فناوریهای نوین |
کم شدن ارزشها |
42/0 |
001/0 |
|
22 |
احمدی و همکاران |
1394 |
300 |
مدت زمان عضویت |
ارزشهای خانواده |
41/0- |
001/0 |
|
23 |
احمدی و همکاران |
1394 |
300 |
میزان استفاده |
ارزشهای خانواده |
48/0- |
001/0 |
|
24 |
رضاپور و همکاران |
1394 |
120 |
میزان استفاده از شبکه های اجتماعی |
تعامل اجتماعی زوجین |
323/0- |
001/0 |
|
25 |
خدامرادی و سعادت |
1393 |
139 |
استفاده روزانه |
ارزشهای خانواده |
9/854 F |
39/0 |
|
26 |
خدامرادی و سعادت |
1393 |
139 |
استفاده هفتگی |
ارزشهای خانواده |
9/854 F |
38/0 |
|
27 |
خدامرادی و سعادت |
1393 |
139 |
استفاده ماهانه |
ارزشهای خانواده |
9/854 F |
001/0 |
- 4. تعیین اندازه اثر برای هر پژوهش: در گام چهارم اندازه هر پژوهش به طور جداگانه با وارد نمودن اطلاعات آماری پژهش در نرم افزار CMA-3 به دست آمد. 5. در گام اخر با ترکیب اندازه اثرهای به دست آمده حاصل از پژوهشها و تعیین میزان معناداری پژوهشها توسط نرم افزار CMA-3، اندازه اثر ترکیبی و سطح معناداری ترکیبی به دست آمد.
یافتهها
نتایج تحلیل دادههای حاصل از پژوهش ها توسط نرم افزارCMA-3 و چک لیست پژوهشها به صورت تفکیک شده برای هر پژوهش در جداول 3 و 4 آورده شده که شامل؛ اندازه اثرهای پژوهشها، اندازه اثر ترکیبی، میزان معناداری ترکیبی و غیره میباشد.
جدول 3. خلاصه یافتههای فراتحلیل و اندازه اثر نوع استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزش های خانواده
|
ردیف پژوهش |
متغیرهای وابسته |
نام پژوهش |
میزان آماره r |
آماره z |
سطح معناداری |
|
1 |
|
فلاحی |
088/0 |
70/1 |
088/0 |
|
2 |
|
072/0 |
39/1 |
164/0 |
|
|
3 |
|
294/0 |
85/5 |
001/0 |
|
|
4 |
|
311/0 |
21/6 |
001/0 |
|
|
5 |
هویت فردی |
03/0- |
58/0- |
562/0 |
|
|
6 |
|
026/0 |
502/0 |
615/0 |
|
|
7 |
|
07/0 |
354/1 |
176/0 |
|
|
8 |
|
079/0 |
529/1 |
126/0 |
|
|
9 |
|
38/0 |
726/7 |
001/0 |
|
|
10 |
|
295/0 |
893/5 |
001/0 |
|
|
11 |
|
093/0- |
801/1- |
072/0 |
|
|
12 |
|
03/0 |
580/0 |
562/0 |
|
|
13 |
هویت نهاد خانواده |
حسین پور |
722/0 |
26/12- |
001/0 |
|
14 |
|
73/0- |
69/12- |
001/0 |
|
|
|
اندازه اثر هویت |
003/0- |
234/0 |
815/0 |
|
|
15 |
|
خوش صفا |
26/0- |
506/0- |
001/0 |
|
16 |
ارزشهای خانواده |
16/0 |
142/3- |
483/0 |
|
|
17 |
|
36/0 |
701/0 |
001/0 |
|
|
18 |
|
28/0- |
601/5- |
001/0 |
|
|
19 |
احمدی |
46/0- |
571/8- |
001/0 |
|
|
|
اندازه اثر ارزشهای خانواده |
085/0- |
607/3- |
001/0 |
|
|
|
اندازه اثر ترکیبی |
02/0- |
684/1- |
092/0 |
|
همانطور که یافتههای جدول فوق نشان میدهد نوع استفاده از فضای مجازی بر هویت افراد و خانواده تاثیری نداشته است (05/0<P)، درحالی که میزان اندازه اثر نوع استفاده از فضای مجازی بر ارزش های خانواده برابر با 085/0- می باشد و در سطح 05/0>P معنادار میباشد و حاکی از تاثیر نوع استفاده از فضای مجازی بر ارزش های خانواده می باشد. اندازه اثر ترکیبی تاثیر نوع استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزش های خانواده نیز معنادار نبوده است(05/0<P).
در ادامه خلاصه یافته های جدول فراتحلیل و اندازه اثر میزان استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده آورده شده است.
جدول 4. خلاصه یافتههای فراتحلیل و اندازه اثر میزان استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده
|
کد پژوهش |
نام پژوهش |
میزان آماره r |
آماره z |
سطح معناداری |
|
||||
|
1 |
خوش صفا |
305/0- |
133/6- |
001/0 |
|
||||
|
2 |
قنبریان |
370/0- |
836/7- |
001/0 |
|
||||
|
3 |
230/0- |
725/4- |
001/0 |
|
|||||
|
4 |
عطایی |
218/0- |
732/4- |
001/0 |
|
||||
|
5 |
خدامرادی |
073/0- |
858/0- |
002/0 |
|
||||
|
6 |
075/0- |
877/0- |
006/0 |
|
|||||
|
7 |
276/0- |
306/3- |
001/0 |
|
|||||
|
8 |
احمدی |
41/0- |
507/7- |
001/0 |
|
||||
|
9 |
48/0- |
013/9- |
043/0 |
|
|||||
|
|
اندازه اثر ارزشهای خانواده |
301/0- |
776/15- |
001/0 |
|||||
|
1 |
گنجی |
16/0- |
463/2- |
014/0 |
|
||||
|
2 |
420/0- |
834/6- |
001/0 |
|
|||||
|
3 |
شکربیگی |
69/0- |
895/16 |
001/0 |
|
||||
|
4 |
عطایی |
179/0- |
532/5- |
001/0 |
|
||||
|
5 |
قنبریان |
054/0- |
09/1 |
276/0 |
|
||||
|
6 |
218/0- |
47/4- |
001/0 |
|
|||||
|
7 |
خوش صفا |
281/0- |
622/5- |
001/0 |
|
||||
|
|
اندازه اثر ارزشهای دینی |
306/0- |
58/15- |
001/0 |
|||||
|
1 |
فلاحی |
012/0 |
232/0 |
817/0 |
|
||||
|
2 |
حسین پور |
684/0- |
24/11- |
001/0 |
|
||||
|
3 |
خالدی |
469/0- |
93/9- |
001/0 |
|
||||
|
4 |
587/0- |
13/13- |
001/0 |
|
|||||
|
5 |
رئیسی |
532/0- |
48/11- |
001/0 |
|
||||
|
6 |
302/0- |
03/6- |
001/0 |
|
|||||
|
7 |
|
330/0- |
63/6- |
001/0 |
|
||||
|
8 |
250/0- |
94/4- |
001/0 |
|
|||||
|
9 |
رضاپور |
323/0- |
15/5- |
001/0 |
|
||||
|
10 |
رضایی |
297/0- |
93/5- |
001/0 |
|
||||
|
11 |
|
098/0 |
90/1 |
057/0 |
|
||||
|
|
اندازه اثر هویت |
333/0- |
374/21- |
001/0 |
|||||
|
|
اندازه اثر کلی |
313/0- |
576/17- |
001/0 |
|||||
همانطور که یافتههای جدول فوق نشان میدهد تاثیر میزان استفاده از فضای مجازی بر ارزشهای خانواده به میزان 301/0 است (05/0>P) یعنی استفاده بیشتر از فضای مجازی میتواند ارزشهای خانواده را به میزان 1/30 درصد کاهش دهد علاوه بر این همانطور که یافتههای جدول فوق نشان میدهد تاثیر فضای مجازی بر ارزشهای دینی به میزان 306/0 و در سطح 05/0>P معنادار است، در واقع فضای مجازی به میزان 6/30 درصد می تواند از ارزش های دینی بکاهد. همچنین یافتههای جدول فوق گویای آن است که تاثیر فضای مجازی بر هویت خانواده به میزان 333/0 و در سطح 05/0>P معنی دار است. این یافته حاکی از آن است که میزان استفاده از فضای مجازی به میزان 3/33 می تواند منجر به کاهش احساس هویت به عنوان یک خانواده در افراد گردد. اندازه اثرهای بدست آمده مبتنی بر جدول تفسیر اندازه اثر کوهن در حد متوسط است. بنابراین می توان گفت تاثیر استفاده از فضای مجازی مبتنی بر میزان استفاده بر هویت و ارزشهای خانواده از نظر شاخص اندازه اثر کوهن دارای اندازه متوسط است.
بحث و نتیجه‌گیری
همانطور که ادبیات پژوهشی نشان میدهد مطالعات فراتحلیل شیوههای قوی برای ترکیب نتایج مطالعات متعدد و دستیابی به برآورد بهتر از متغیرهای مورد نظر هستند همانگونه که هدف پژوهش حاضر نیز دستیابی به یک برآورد بهتر نسبت به تاثیر نوع و میزان استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانواده بود و نتایج این پژوهش نشان داد که میزان استفاده از فضای مجازی بر هویت و ارزشهای خانوادگی تاثیر گذار است به طوری که میتواند به میزان313/0- کاهش هویت و ارزشهای خانواده را در برداشته باشد در حالی که نوع استفاده از فضای مجازی به طور کلی بر هویت و ارزشهای خانواده موثر نبود و تنها بر ارزشهای خانواده تاثیر گذار بود که این نتیجه با یافتههای پژوهشی خوش صفا و کفاشی (1395)، که تاثیر گمنامی، سابقه کاربری و تعاملی بودن ارتباطات در شبکه های اجتماعی را بر ارزشهای خانوادگی را دارای بیشترین تاثیر دانسته اند همسو میباشد. همچنین با نتایج پژوهشی احمدی و همکاران(1394)، که نشان داد استفاده از فضای مجازی(فیس بوک) بر ارزشهای خانوادگی تاثیر گذار بوده است همسو بود.
یافتههای دیگر نیز نشان میدهد که تاثیر استفاده از فضای مجازی بر نظام ارزشی افراد در شهرها و روستاها متفاوت است مطالعات نشان میدهد که استفاده از فضای مجازی در خانوادههای شهری بالاتر از خانوادههای روستایی است و همچنین یافتهها نشان می دهد که تفاوت معناداری بین نظام ارزشی خانوادگی و دینی در افراد روستایی و شهری وجود دارد و بین میزان استفاده از فضای مجازی و نظام ارزشی خانوادگی ارتباط معکوسی وجود دارد (کچویی، انصاری و کیانپور، 1396) که همسو با نتایج اخیر مبنی بر کاهش ارزشها و هویت خانوادگی در اثر استفاده از فضای مجازی است.
در راستای تبیین نتایج پژوهش حاضر می توان اشاره داشت که امروزه فضای مجازی در توسعه جوامع نقش بسزایی دارد و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این رابطه حائز اهمیت است و یکی از عوامل اجتماعی شدن و جامعه پذیری به ویژه برای کودکان و نوجوانان از طریق فضای مجازی است (شهابی عنبران و همکاران، 1401)، چراکه می تواند به نگرشها و گرایشهای ارزشی آنان سمت و سو دهد. یافتههای پژوهشی نشان می دهد که ارزشهای خانوادگی در میان افرادی که از فضای مجازی استفاده می کنند با افرادی که از این فضا استفاده نمیکنند متفاوت است و ارزش های خانوادگی آنان با توجه به نوع استفاده از فضای مذکور متفاوت است و طول زمان استفاده از فضای مجازی می تواند در ارزش های خانوادگی تفاوت ایجاد نماید (خدامرادی، سعادت و خدامرادی، 1393).
بنابراین امروزه تحت تاثیر قرار گرفتن ارزشهای اجتماعی خانوادهها به واسطه ورود وسایل ارتباط جمعی همچون شبکههای اجتماعی مسئلهای غیرقابل انکار است اما آسیبهایی نیز این تکنولوژی با خود به همراه داشته است که یکی از اصلیترین آنها تغییر سبک زندگی، شکستن باورها و ارزشها و ایجاد تغییرات هویتی به ویژه در زنان و دختران بوده است در این راستا یافتههای پژوهشی نشان میدهد که برخی از ویژگیهای شبکههای اجتماعی مجازی از جمله محیط تعاملی، فضای صمیمی و احساس رضایت، گروهها و اجتماعات مجازی، و محتوا شبکههای اجتماعی، تاثیر غیرقابل انکاری بر هویت و ارزشهای خانواده دارد (درشتی، شیرمحمدی و ادیبی، 1398). همچنین یافتههای پژوهشی نشان میدهد که فضای مجازی میتواند هویتهای دوگانهای برای نوجوانان ایجاد نماید (جلالی، اسکندری، برجعلی، سهرابی، و عسگری، 1401؛ عنبران و همکاران، 1401).
از سوی دیگر به طور طبیعی تداوم هر جامعهای در گرو تداوم ارزشهای اساسی آن است و این تداوم ارزشی و انتقال آن در طول نسلها منطق ذاتی جامعه پذیری را تصریح میسازد که از طریق خانواده از اولین سالهای زندگی آغاز میگردد ارتباط خانواده و ارزشها ارتباطی دو سویه است و این ارزشهای مشترک است که همبستگی اجتماعی را رقم میزند و جز عناصر مهم وحدت روانی افراد به شمار میآید(گیدنز، 1395). ارزشها به نظام اجتماعی هویت میبخشد و بنیان نظام فرهنگی جامعه را شکل میدهد و معیارهای اساسی برای زیربنای هنجارهای اجتماعی(بایدها و نبایدها) میباشند. در واقع ارزشهای باثبات نسبی می تواند فرهنگ عمومی با ثبات نسبی را به همراه داشته باشد و اگر ارزشها دچار تزلزل گردند فرهنگ عامه نیز دچار آسیب میگردد. بنابراین ارزشها مرکزیت و بار عاطفی دارند و در مدیریت رفتارها و رندهای عمومی جامعه نقش اساسی دارند.
البته باید دانست که تغییر در نظام ارزشی خانواده به دلیل تفاوت نسلی و پاینبدی هر نسل به ارزشهای متفاوت به ویژه در دنیای امروزی همواره یکی از مسائل مهم خانواده بوده است و تضاد و تعارض ارزشها و ایستارهای خانوادگی در میان نسلهای مختلف در درون خانوادهها وجود داشته است (گیدنز، 1395). یکی از مسائلی که استحاله ارزشی و تضاد ارزشی را به دنبال خود دارد؛ آگاهی و اطلاع یابی فزاینده است که رسانهها به ارمغان آوردهاند به طوری که تغییر و تحول یکی از خصیصههای زندگی روزانه است امروزه اکثر افراد مجموعهای وسیعی از زندگیهای نوینی را که قبلا هرگز ندیدهاند و منبع آن رسانههای جمعی همچون اینترنت است، تجربه میکنند و زندگیشان را از طریق آن شکل میدهند. اینترنت هماکنون به همه زوایای زندگی انسان امروزی نفوذ کرده، ارزشهای اجتماعی خانواده را تحت تاثیر قرار داده (کیسلر، 2014) و منجر به تغییرات رفتاری و گفتمان نسل جوان نیز شده است. به طور مثال در گذشته خانوادههای سنتی به دلایل گوناگون روابط درونی و بیرونی گستردهای داشتهاند اما استفاده از اینترنت کم و کیف این روابط را تغییر داده و تعامل خانوادگی در این میان کاهش یافته است که این خود منجر به تحول بیشتر در ارزشهای سنتی خانواده شده است (قنبریان برزیان و درویشی، 1395).
در واقع با ورود تکنولوژی وسایل ارتباط جمعی در خانوادهها به سبب نظم اطلاعاتی که با خود به همراه داشته است همچون گذشته از طریق نظام ارزشی خانواده مثل دین نمی توان به بازآفرینی ارزشها و ایستارهای اجتماعی و یا حفظ و قوام بخشیدن به آن ها دست یافت. گرچه از طریق رسانههای نوین میتوان به اشاعه ادیان پرداخت اما سرعت تغییرات ارزشی به واسطه فناوریهای نوین در حوزههای مختلف فرهنگی و اجتماعی و لایههای جامعه بیشتر می باشد. در این راستا میتوان به ظهور اشکال جدیدی از خانواده و ازدواج و تغییر معیارهای همسر گزینی (تاج آبادی و همکاران، 1398)، که بخشی از واقعیات تغییرات ارزشی در خانواده ایرانی است اشاره نمود. ادبیات پژوهشی در این باره نشان میدهد که استفاده از فضای مجازی و رسانه ارتباط معکوسی با میزان دینداری افراد دارد و همچنین ارتباط مستقیمی بین دینداری و پایبندی به ارزش های خانواده گزارش شده است (قنبریان برزیان و درویشی، 1395). از محدودیتهای این پژوهش میتوان به ازدست دادن بسیاری از مقالات پژوهشی به دلیل عدم گزارشدهی مناسب نتایج اشاره داشت. پیشنهاد می گردد که در پژوهشی مجزا به شیوه فراتحلیل به بررسی تاثیر میزان استفاده از فضای مجازی بر ساختار خانواده و تعاملات بین فردی آنان پرداخت و نتایج آن را با پژوهش اخیر مورد مقایسه و بررسی قرار داد. همچین پیشنهاد می گردد که در پژوهشی دیگر متغیرهای واسطه ای موثر بر استفاده از فضای مجازی و عملکرد خانواده مورد بررسی قرار گیرد.
تعارض منافع: نویسندگان این مقاله هیچ گونه تعارض و تضاد منافع با یک دیگر ندارند.
تشکر و قدردانی: بدین وسیله از تمامی پژوهشگران و کلیه افرادی که در تدوین این پژوهش نقش داشتند تشکر و قدردانی می شود.
[1]. Lopez, & Cuarteros
[3]. Greenberg
[4]. Dubbes
[5]. Cear & Heys
[6]. Buss, & Haimson
[7]. Giddens
[9]. Alharbi, Dong, Yi & Khalil
[10]. Kiesler
[11]. Cohen
[12]. Howitt & Cramer
[13]. Hunter and Schmidt
)