نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه روان شناسی تربیتی - دانشگاه پیام نور- تهران- ایران
2 دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
مقدمه: اعتیاد یکی از مهمترین انحرافات و آسیبهای اجتماعی است و یک بیماری اجتماعی به شمار میرود که عوارض جسمی و روانی آن پیامدهای منفی بر فرد، اعضای خانواده و جامعه دارد. این تحقیق با هدف مقایسه عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی معتادان متجاهر و معتادان خودمعرف صورت پذیرفت.
روش: طرح تحقیق، علیّ مقایسه ای و جامعه آماری، کلیه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف کمپهای خصوصی ترک اعتیاد شهر اهواز بودند که170 نفر آنان (80 معتاد متجاهر و90 معتاد خودمعرف) در سال 1402- 1401 به صورت داوطلبانه انتخاب شدند. داده ها، از طریق پرسش نامه عملکرد خانواد کونگ و همکاران (2022)، حمایت اجتماعی زیمت و همکاران (1988) و باورهای غیرمنطقی محقق ساخته (1402) جمع آوری گردید. داده ها با استفاده از تحلیل واریانس چندمتغیری تجزیه و تحلیل شد.
یافته ها: نتایج نشان داد، عملکرد خانواده (416/39F= و 01/0p<)، حمایت اجتماعی (239/41F= و 01/0p<) و باورهای غیرمنطقی (459/25F= و 01/0p<) معتادان متجاهر و معتادان خودمعرف متفاوت است.
نتیجه گیری: پیشنهاد میشود، به منظور بالا بردن کیفیت عملکرد خانوادههای معتادان متجاهر و خودمعرف، ضرورت تدارک دوره آشنایی با عملکرد مطلوب خانواده؛ اهتمام به حمایت اجتماعی و کاهش تفکر غیرمنطقی توصیه می شود.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Comparison of Family Functioning, Social Support and Irrational Beliefs in Addicted Addicts Undergoing Compulsory Treatment and Self-Reported Addicts in Treatment Centers
نویسندگان [English]
- Karim Sevari 1
- Rogayeh Terahi 2
1 Associate Professor, Department of educational Psychology- Payame Noor University-Tehran-Iran
2 Ph.D. student of Educational Psychology, Shahid Chamran University, Ahvaz, Iran, Ahvaz, Iran
چکیده [English]
Introduction: Addiction is one of the most important deviations and social harms and is considered a social disease whose physical and mental effects have negative consequences on the individual, family members, and society. This research was conducted to compare family functioning, social support, and irrational beliefs in open addicts undergoing compulsory treatment and self-reported addicts in treatment centers.
Method: The research design is a comparative causal one, with the statistical population consisting of all open addicts undergoing compulsory treatment and self-identified drug addicts from private drug addiction treatment camps in Ahvaz. A total of 170 individuals (80 open addicts and 90 self-identified drug addicts) volunteered to participate in the study. The data was collected through the family functioning questionnaire of Cong et al. (2022), social support by Zimet et al. (1988), and unreasonable beliefs of the researcher (1402). The data were analyzed using multivariate analysis of variance.
Findings: The findings showed that family functioning, social support, and irrational beliefs of self-identified addicts and open addicts are different.
Conclusion: It is suggested that to improve the quality of the functioning of the families of self-identified drug addicts and open addicts, it is necessary to prepare a familiarization course with the optimal functioning of the family; attention to social support, and reduction of irrational thinking is recommended.
کلیدواژه‌ها [English]
- Family Functioning
- Social Support
- Irrational Beliefs
- Self-Identified Addicts
مقدمه
امروزه، مصرف مواد مخدر[1] در بین نوجوانان رو به افزایش است، و مصرف آن به عنوان یکی از شایعترین اختلالات روان پزشکی پسران نوجوان و جوان محسوب شده (اینگلگارت، کرزیزانووسکی، برکووسکا- سزتاچاریسکا، واسیلوسکا و سیوساس[2]، 2023؛ ازاکارآکا و پینارتوران[3]، 2023؛ عبدالمحمدی، محمد زاده و غدیری صورمان آبادی، 1401) و به عنوان یکی از چهار بحران عمده عصر حاضر در کنار تهدید اتمی، آلودگی زیست محیطی و فقر یاد میشود و مصرف آن هزینه قابل توجهی بر کشورها تحمیل نموده است (ناوارو[4] و همکاران، 2022) و تأثیرات عمیق اجتماعی، روانشناختی، جسمی و اقتصادی در پی دارد (فرنام و محمدزهی، 1398). طبق مطالعه روکوایل[5] (2021) تقریباً 40 میلیون نفر در 12 سالگی و بالاتر، معیارهای تشخیصی اختلال مصرف مواد را دارند و تنها حدود 7/2 میلیون نفر درمان مصرف مواد را از یک مرکز تخصصی دریافت کردند. در همین خصوص، کشور ایران نیز همانند دیگر کشورها از این مسئله مستثنی نبود و طبق آمار نیمه رسمی مؤسسات ذیربط، در خوشبینانهترین حالت 1/12 درصد از کل جمعیت ایران وابسته یا سوءمصرف کننده مواد هستند (بهرام آبادیان، مجتبائی و ثابت، 1400). مصرف مواد مخدر علاوه بر بروز مشکلات عدیدهای برای خود معتادان و خانوادههای آنان، جامعه را هم در بر میگیرد (هارتچل و مارکس[6]، 2018) و در این زمینه معتادان متجاهر در مقایسه با معتادان خودمعرف از مشکلات بیشتری رنج میبرند. در این رابطه نتایج تحقیق کهلیمر[7] (2019) و جکسون[8] (2017) نشان داد مصرف مواد بر عملکرد جسمى، روانى، اجتماعى، حقوقى، حرفهاى، خانوادگى، تحصیلى و دیگر زمینههاى زندگى اثرگذار است.
بررسی ها نشان میدهد که عملکرد خانواده در گرایش یا عدم گرایش به مصرف مواد مخدر نقش قابل توجهی دارد و عامل کلیدی است که در شکل‌گیری، تداوم و عود اعتیاد مؤثر است (چن، چن و گو[9]، 2015). عملکرد خانواده به توانایی آن در هماهنگی با تغییرات، حل تضادها و تعارضات، همبستگی بین اعضاء و موفقیت در اعمال الگوهای انضباطی، رعایت حد و مرز بین افراد و اجرای مقررات و اصول حاکم با هدف حفاظت از کل خانواده اشاره دارد (نایدو[10]، 2019). مطالعات قبلی نشان داده‌اند که عملکرد خانواده تأثیر مهمی بر عود مواد مخدر در بین افراد معتاد به مواد مخدر دارد (زانگ و زنگ[11]، 2023) و نه تنها بر زندگى فرد معتاد، بلکه بر اعضاى خانوادهها نیز تاثیر منفى دارد. در همین خصوص، نتایج پژوهشهای قبلی نشان دادند که گرایش فزاینده سوء مصرف مواد در بین افراد با رفتار ضداجتماعی مرتبط است، در حالیکه نگرش مثبت و حمایت اخلاقی بالا از سوی خانواده و دوستان به عنوان عوامل محافظتی در برابر سوء مصرف مواد مخدر است. ضمناً جوانانی که عملکرد خانوادگی ضعیفی دارند دو برابر از جوانان با عملکرد صحیح خانوادگی، خطر رفتار سوءمصرف مواد مخدر را دارند (ریتانی، پرماتاساری و ناردی-آنتامی[12]، 2023). افرادی که از حمایت خوب خانواده برخوردارند، سطوح بالاتری از عملکرد خانواده را دارند، که افراد را قادر میسازد تا به طور فعال با احساسات منفی و استرس کنار بیایند و تمایل به عود را کاهش دهند (زنگ، لو و چن[13]، 2021). همچنین، مطالعه زنگ و تان[14] (2021) نشان داد که بین عملکرد خانواده افراد معتاد به مواد مخدر و تمایل به عود رابطه منفی معنیداری وجود دارد. نازک تبار و شربت اوغلى اصل (1398) نشان دادند که کارکرد خانواده، سلامت روان و عزتنفس به طور جداگانه بین دو گروه معتادان زن موفق و ناموفق ترک اعتیاد متفاوت است. دادخواهى و محمودفخه (1394) در تحقیقى به این نتیجه رسیدند که کارکرد خانواده و خودپنداره جوانان معتاد نسبت به جوانان غیرمعتاد به طور معنیدارى در سطح پایینترى قرار دارد.
حمایت اجتماعی[15]، به عنوان نیرومندترین نیروی مقابله‌ای برای رویارویی مناسب و موفقیتآمیز افراد در موقعیت‌های درگیری با شرایط دارای تنشزا میباشد که موجب تابآوری مناسب افراد در برابر مشکلات خواهد شد (موریس[16]، 2020) و به عنوان یک کمک دوجانبه است که موجب خلق تصور مثبت از خود، پذیرش خود، احساس عشق و ارزشمندی می‌گردد و به دنبال این موارد به فرد فرصت خودشکوفایی و رشد را میدهد (جناآبادی و جوادیفر، 1400). حمایت اجتماعی، میزانی از محبت، همراهی و توجهی است که فرد از اطرافیان از جمله از اعضای خانواده، دوستان و سایرین دریافت میکند و شامل احساس تعلق به یک اجتماع و اطمینان داشتن به این موضوع است که اطرافیان برای او ارزش قائلند و مورد توجه دیگران است (شهابینژاد، زندی و عزیزمحمدی، 1396). به عبارت دیگر، حمایت اجتماعی، اشاره به سیستم حمایتی دارد که فرد کمک های عاطفی، مالی، اجتماعی و شناختی را از محیط اطراف خود دریافت می کند (کوماگیز و ساهین[17]، 2018) به نقل از غنچه و گل پرور، 1401). آسیبپذیری جسمی و روانی با کاهش حمایت اجتماعی افزایش می‌یابد (کوجیما[18]، 2020). به طور کلی، تحقیقات نشان دادند که افراد وابسته به مواد، نسبت به افراد عادی، حمایت اجتماعی کمتری دریافت میکنند (هرشبرگر، زاپولسکی و ال اسما[19]، 2016) و این مسئله در افراد وابسته به مواد دارای اهمیت بیشتری میباشد (زترکویست[20] و همکاران، 2018). بررسی‌ها نشان داده‌اند که یکی از عوامل اجتماعی که در گرایش نوجوانان به مصرف مواد تأثیر دارد و از پیشبینیکننده‌های گرایش به اعتیاد میباشد، کمبود حمایت اجتماعی است (یانگ، ایکسیا، هان و لیانگ[21] ، 2018). نتایج مطالعه نورافکن و امینی (2023) نشان داد که بین ابعاد حمایت اجتماعی و سلامت اجتماعی در گروه بیماران سوء مصرف مواد مخدر رابطه مثبت، مستقیم و معنیداری وجود دارد. روبیو[22] و همکاران (2020) طی مطالعهای نشان دادند که حمایت اجتماعی از طرف خانواده، دوستان، متخصصان میتواند تأثیرات زیادی بر خروج یا ماندن فرد از فرهنگ سوء مصرف مواد داشته باشد. از طرفی واردل[23] و همکاران (2020) و همچنین گارسیا، سرا، زاکارس، کالافات و گارسیا[24] (2020) طی مطالعه ای نشان دادند حمایت اجتماعی پایین و عوامل مرتبط با افزایش مصرف ماده مخدر همراه بود. جناآبادی، ناستی زایی و مرزیه (1396) نشان دادند عدم حمایت اجتماعی و احساس تنهایی اجتماعی و عاطفی در عود اعتیاد نقش دارند. در همین رابطه، نتایج مطالعه حائری، بشارت، احمدوند شاهوردی و رمضانی مقدم آرانی (1396) نشان دادند در متغیرهای تکانشوری، استحکام من، ناگویی هیجانی و حمایت اجتماعی ادراک شده بین معتادان ادامه دهنده و رهاکننده درمان تفاوت معنیدار وجود دارد. محمدی، سرافراز و قربانی (1396) نشان دادند که مردان معتاد و غیرمعتاد به لحاظ متغیرهای شایستگی، حمایت اجتماعی از سوی دوستان و تعداد وقایع استرسزا با یکدیگر تفاوت معنادار داشتند و خودمختاری، شایستگی و حمایت اجتماعی خانواده در بین زنان معتاد و غیرمعتاد متفاوت بودند.
باورها و شناختهای انسان در عرصه‌های مختلف زندگی بر رفتارها و واکنشهای وی تأثیری انکارناپذیری دارند (شیندر، ونزل، دوبیوش و ریراینهارد[25]، 2019). از نظر الیس[26] (2001) باورها اساساً به دو دسته منطقی و غیرمنطقی تقسیم میشوند. باورهای منطقی، باورهای کارآمدی هستند که به فرد کمک میکنند تا به اهداف مهم، واقعگرایانه و منطقی خود دست یابند. در مقابل، باورهای غیرمنطقی[27]، باورهای ناکارآمدی هستند که مانع از رسیدن فرد به اهداف شخصیشان شده و دارای ویژگی غیرواقعگرایانه هستند (هو و چویی[28]، 2020) و به طور مستقیم همراه با بازتابهایی مانند اندوه، افسردگی و خشم ظاهر میشوند یا به صورت درونی و لحظهای تظاهر میکنند و حاصل آنها عدم تحرک و بیعلاقگی به کار و فعالیت است (ترنر[29]، 2016). در همین رابطه عبدالله الاصولی، ایمان و البورینی (2023) نشان دادند که عدمتحمل، اضطراب، اجتناب از مشکلات و در کل افکار غیرمنطقی در بین زنان و مردان تفاوت معنیداری وجود دارد. نتایج مطالعه المحیمزی و همکاران (2021) حاکی از کاهش سطح اضطراب در بین افراد غیرمعتاد نسبت به افزایش آن در معتادان به حشیش و الکل و سطوح پایین افکار غیرمنطقی در بین افراد غیرمعتاد نسبت به آن بود. مطالعه الشیخ (2017) نشان داد افکار غیرمنطقی و افسردگی در بین معتادان به مواد مخدر در خارطوم بیشتر است. انصافداران، محمدیزاده سروستانی و خرم دل (1400) طی مطالعهای نشان دادند بین باورهای غیرمنطقی، خودپنداره و بهزیستی معنوی زنان مطلقه و عادی تفاوت معنیداری وجود دارد. ائمیداشبلاغ (1399) نشان دادند که بین طرحوارههای ناسازگار اولیه و باورهای غیرمنطقی معتادین و افراد عادی تفاوت معنیداری وجود دارد. جنگی و همکاران (1398) نشان دادند بین باورهای غیرمنطقی و تحمل پریشانی هیجانی و رفتارهای خودتخریب کلی دو گروه مردان در حال بهبودی مواد افیونی و مواد محرک تفاوت وجود دارد.
مرور پژوهشهای انجام شده در ایران نشان میدهد که درباره نقش خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی در تبیین اعتیاد پژوهشهای ارزشمندی صورت گرفته است، اما درباره تفاوت عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی در معتادان پژوهشهای انجام شده ناچیز است. در همین راستا و به منظور شناخت بیشتر شاخص های فوق الذکر در دو نمونه متفاوت تحقیق حاضر انجام شده است. بنابراین، پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است که آیا عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز خصوصی درمانی ترک اعتیاد شهر اهواز تفاوت معنیداری وجود دارد؟
روش
روش پژوهش حاضر، علیّ مقایسه ای است. جامعه آماری تحقیق حاضر، کلیه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری زندانی و معتادان خودمعرف مراجعه کننده به کمپهای خصوصی ترک اعتیاد شهر اهواز بودند که170 نفرآنان (80 معتاد متجاهر و90 معتاد خودمعرف) در سال 1402- 1401 به صورت داوطلبانه انتخاب شدند. لازم به ذکر است علیرغم داشتن مجوز انجام پروژه از طرف مدیریت تحقیقات کاربردی نیروی انتظامی و سازمان بهزیستی استان و همچنین سازمان بهزیستی شهر اهواز، اما مسئولان کمپهای خصوصی خیلی راضی به همکاری نبودند و خوشبختانه پس از رایزنیهای مستمر، رضایت نسبی همکاری 5 کمپ از 15 کمپ حاصل شد و با توجه به اینکه در هر کمپ ترک اعتیاد، 30 معتاد حضور داشتند لذا از هر کمپ 20 نفر و در نهایت از 100 نفر پیش بینی شده فقط90 نفر حاضر به همکاری شده و پرسشنامههای مورد نظر را تکمیل کردند. همچنین از بین معتادان متجاهر نگهداری شده در دو زندان شهر اهواز از100 نفر پیش بینی شده80 نفر به صورت داوطلبانه انتخاب شدند. ملاکهای ورود به تحقیق عبارتند از: مصرف مواد مخدر، مردان معتاد، اختیاری بون شرکت در تحقیق، با سواد بودن و عدم پاسخ کامل به پرسشنامهها و نداشتن سواد از جمله معیارهای خروج از مطالعه بود. در این پژوهش نکات اخلاقی از جمله محرمانه بودن اطلاعات، رضایت آگاهانه، حق خروج از پژوهش بدون جریمه و حق آگاهی از نتایج پژوهش رعایت گردید. ضمنا دادهها، از طریق تحلیل واریانس چند متغیری تحلیل و با استفاده از نرمافزار SPSS صورت گرفت.
ابزارهای پژوهش
الف) عملکرد خانواده[30]:برای سنجش عملکرد خانواده،از پرسش نامه کونگ، تان، نیاین و تان[31] (2022) که دارای 19 ماده و سه مؤلفه عملکرد منفی (6 ماده)، عملکرد مثبت (9 ماده) و عملکرد ارتباطی (4 ماده) است، استفاده شد. پرسش نامه یاد شده توسط سواری (1402) به فارسی ترجمه و در تحلیل مقدماتی روی 150 دانش آموز کلاس دوم متوسطه برخی از ماده های آن حذف گردید، ماده ها به صورت 5 گزینهای از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (5) نمرهگذاری میشوند. پایایی پرسش نامه از طریق آلفای کرونباخ 75/0و روایی آن از طریق تحلیل عاملی تأییدی بررسی و تأیید شد (91/0IFI =و 054/0RMSEA=). در تحقیق حاضر پایایی آن 72/0 برآورد شد.
ب) حمایت اجتماعی[32] : مقیاس حمایت اجتماعی ادراک شده چند بعدی، یک ابزار 12 گویهای است که به منظور ارزیابی حمایت اجتماعی ادراک شده از سه منبع خانواده، دوستان و افراد مهم در زندگی توسط زیمت[33] و همکاران (1988) تهیه شده است. این مقیاس میزان حمایت اجتماعی ادراک شده فرد را در هر یک از سه حیطه مذکور در طیف 7 گزینهای کاملاً مخالفم تا کاملاً موافقم میسنجد. روایی و پایایی این مقیاس توسط زیمت و همکاران (1988) در حد مطلوب گزارش شده است. رستمی و همکاران (1389) ضریب آلفای کرونباخ خرده مقیاسهای حمایت اجتماعی را بین 76/0تا 89/0به دست آورده اند. ضرایب همبستگی حمایت اجتماعی ادراک شده با بهزیستی روان شناختی 57/0 با همدلی عاطفی 53/0با عاطفه مثبت 49/0با درماندگی روان شناختی 51/0- و با عاطفه منفی 55/0- به دست آمد. نتایج تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی نیز با تعیین سه عامل حمایت اجتماعی خانوادگی، اجتماعی و دوستان، روایی سازة مقیاس چندبعدی حمایت اجتماعی ادراک شده را مورد تایید قرار داد (بشارت، 1386).
ج) باورهای غیرمنطقی: برای سنجش باورهای غیرمنطقی، از پرسش نامه ساخته سواری (1402) با اقتباس از پرسش نامه ال- هیثی، حمید و الگورانی (2012) استفاده شد. پرسش نامه یاد شده، از 21 ماده و 5 مؤلفه نگرانی (5 ماده)؛ اجتناب از مشکلات (4 ماده)؛ بیمسئولیتی هیجانی (4 ماده) ؛ نیاز به تایید (4 ماده) و سختگیری (4 ماده) تشکیل شده است. مادهها، به صورت مقیاس 5 درجهای از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (5) نمرهگذاری میشوند. پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ 91/0و روایی آن از طریق تحلیل عاملی تأییدی بررسی و تایید گردید (90/0IFI = و 07/0RMSEA=).
یافتهها
در بررسی متغیرهای جمعیت شناختی وضعیت سن، سطح تحصیلات و مدت زمان مصرف مواد افراد نمونه مورد پرسشگری قرار گرفت. بر اساس یافتهها میانگین سن و انحراف معیار معتادان متجاهر تحت درمان اجباری به ترتیب 5/33 سال و 41/1و برای متعادان خودمعرف به مراکز درمانی، 98/38 سال و 03/8 بود. به لحاظ سطح تحصیلات، بالاترین و پایینترین سطح تحصیلات در متعادان متجاهر تحت درمان اجباری و متعادان خودمعرف به مراکز درمانی، به ترتیب؛ زیردیپلم و کارشناسی ارشد بودند. از نظر مدت زمان مصرف مواد، بالاترین و پایینترین برای متعادان متجاهر تحت درمان اجباری و متعادان خودمعرف به مراکز درمانی، 5-10 سال و 11-15 سال بود.
در این بخش یافتههای توصیفی متغیرهای پژوهش مانند میانگین و انحراف معیار نمرات در جدول زیر ارائه شده است.
جدول 1. یافتههای توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش دو گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی
|
متغیرها |
میانگین |
انحراف معیار |
||
|
معتادان متجاهر تحت درمان اجباری |
معتادان خودمعرف به مراکز درمانی |
معتادان متجاهر تحت درمان اجباری |
معتادان خودمعرف به مراکز درمانی |
|
|
عملکرد خانواده |
32/61 |
85/69 |
45/9 |
11/8 |
|
حمایت اجتماعی |
67/41 |
67/50 |
91/9 |
16/8 |
|
باورهای غیرمنطقی |
75 |
42/59 |
71/16 |
32/23 |
همانطور که در جدول 1 ملاحظه میشود، میانگین عملکرد خانواده در معتادان متجاهر تحت درمان اجباری (32/61=x̄) و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی(85/69=x̄)؛ میانگین حمایت اجتماعی در معتادان متجاهر تحت درمان اجباری (67/41=x̄) و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی(67/50=x̄) و میانگین باورهای غیرمنطقی در معتادان متجاهر تحت درمان اجباری (75=x̄) و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی(42/59=x̄) بدست آمد.
برای استفاده از روشهای آماری مناسب، ابتدا باید نوع توزیع دادههای جمعآوری شده مشخص گردد. در صورت نرمال بودن توزیع دادههای جمعآوری شده برای آزمون فرضیهها میتوان از آزمونهای پارامتریک استفاده نمود و در صورت غیرنرمال بودن از آزمونهای ناپارامتریک، بدینمنظور در این مرحله به بررسی نتایج حاصل از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف[34] در مورد هر یک از متغیرها میپردازیم و بر اساس نتایج حاصل، آزمون مناسب برای بررسی صحت و سقم فرضیات پژوهش را انتخاب میکنیم.نتایج بررسی فرض نرمال بودن متغیرها با استفاده از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف در جدول 2 آمده است.
جدول 2. نتایج آزمون کلوموگروف اسمیرنوف مربوط به متغیرهای پژوهش
|
متغیرها |
Z |
P |
نتیجه |
|
عملکرد خانواده |
312/0 |
052/0 |
نرمال |
|
حمایت اجتماعی |
382/0 |
061/0 |
نرمال |
|
باورهای غیرمنطقی |
334/0 |
088/0 |
نرمال |
با توجه به اینکه شرط نرمال بودن توزیع دادهها در آزمون کلوموگروف اسمیرنوف آن است که سطح معنیداری بزرگتر از 05/0 باشد (05/0p >). بنابراین بر اساس مندرجات جدول 2 در کلیه متغیرها، مقدار سطح معنیداری ابعاد بزرگتر از مقدار خطا 05/0 است پس توزیع دادهها در هر یک از متغیرها نرمال میباشد. از این رو جهت بررسی فرضیات پژوهش میتوان از آزمونهای آماری پارامتریک استفاده کرد.
در این بخش به ارائه فرضیهها پرداخته میشود و سپس تحلیل های آماری مربوط به آنها مورد بحث قرار میگیرد. به این منظور، تفاوت هر سه متغیر در دو گروه با استفاده از آزمون تحلیل واریانس چندمتغیری مورد بررسی قرار میگیرد. یکی از مفروضههای آزمون تحلیل واریانس چندمتغیره، بررسی همسانی ماتریسهای واریانس است که بدینمنظور از آزمون ام باکس[35] استفاده شده است. به همین منظور برای بررسی پیش فرض ماتریس واریانس - کوواریانس هر 3 متغیر در گروههای مورد پژوهش نیز از آزمون باکس استفاده شد. نتایج آزمون باکس در جدول 3 آمده است.
جدول 3. نتایج آزمون ام باکس جهت بررسی پیش فرض همسانی ماتریس واریانس در متغیرهای پژوهش
|
BOXS |
F |
P |
|
482/23 |
837/3 |
401/0 |
با توجه به اینکه شرط همگن بودن ماتریس واریانس در آزمون ام باکس آن است که سطح معنیداری بزرگتر از 05/0 باشد (05/0p >). پس همانگونه که جدول 3 نشان میدهد، 837/3=F و 401/0=P به دست آمده است. بنابراین با توجه به اینکه میزان معنیداری آزمون باکس از 05/0 بیشتر است پس میتوان نتیجه گرفت شرط همگنی ماتریس واریانس ـ کواریانس به خوبی رعایت شده است.
همچنین برای بررسی پیش فرض همگنی واریانسهای متغیرهای پژوهش در گروههای مورد پژوهش نیز از آزمون لوین[36] استفاده شده است. نتایج آزمون لوین در جدول 4 ارائه شده است.
جدول4. نتایج آزمون لوین جهت بررسی پیش فرض همگنی واریانسها در متغیرهای پژوهش
|
متغیرها |
F |
df1 |
df2 |
P |
|
عملکرد خانواده |
920/3 |
1 |
168 |
059/0 |
|
حمایت اجتماعی |
161/6 |
1 |
168 |
074/0 |
|
باورهای غیرمنطقی |
475/15 |
1 |
168 |
081/0 |
بر اساس نتایج جدول4 آزمون لوین محاسبه شده درباره هیچ یک از متغیرهای مورد بررسی از لجاظ آماری معنیدار نبوده است(05/0p >). بنابراین فرض همگنی واریانسها نیز تایید میشود. به عبارتی دیگر واریانس متغیرهای دو گروه (عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی) با هم برابر بوده و با یکدیگر تفاوت معنیداری ندارند.
جهت آزمون فرضیه اصلی از تحلیل واریانس چندمتغیری(MANOVA) استفاده شده است که نتایج آن در جدول5 آمده است.
جدول5. نتایج کلی تحلیل واریانس چندمتغیری(مانوا) متغیرهای پژوهش در گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی
|
نوع آزمون |
ارزش |
F |
df فرضیه |
df خطا |
سطح معنی داری |
|
اثر پیلایی[37] |
320/0 |
038/26 |
3 |
166 |
001/0 |
|
لمبدای ویلکز[38] |
680/0 |
038/26 |
3 |
166 |
001/0 |
|
اثر هتلینگ[39] |
471/0 |
038/26 |
3 |
166 |
001/0 |
|
بزرگترین ریشه روی[40] |
471/0 |
038/26 |
3 |
166 |
001/0 |
مندرجات جدول 5 نشان میدهد که سطوح معنیداری همه آزمونها، بیانگر آن هستند بین معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی حداقل از لحاظ یکی از متغیرهای پژوهش (عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی) تفاوت معنیداری وجود دارد.
جهت پی پردن به تفاوت متغیرها به طور دقیقتر، ادامه تحلیل واریانس در جدول 6 ارائه شده است.
|
متغیرها |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معنی داری |
مجذور اتا |
|
عملکرد خانواده |
033/3080 |
1 |
033/3080 |
416/39 |
001/0 |
197/0 |
|
حمایت اجتماعی |
944/3436 |
1 |
944/3436 |
239/41 |
001/0 |
190/0 |
|
باورهای غیرمنطقی |
003/10274 |
1 |
003/10274 |
459/25 |
001/0 |
132/0 |
جدول 6. نتایج تفکیکی تحلیل واریانس مربوط به متغیرهای پژوهش در گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی
همانطور که در جدول 6 مشاهده می شود بین دو گروه معتادان متجاهر و تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی از لحاظ عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی تفاوت معنیداری وجود دارد. به عبارتی بین عملکرد خانواده در دو گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی (416/39F= و 01/0p<)، بین حمایت اجتماعی در دو گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی (239/41F= و 01/0p<)، و بین باورهای غیرمنطقی دو گروه معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی (459/25F= و 01/0p<) تفاوت معنیداری وجود دارد. بنابراین فرضیههای پژوهش تایید میشوند.
بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر با هدف مقایسه عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی در معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی انجام شد. یافتهها به طور کلی نشان داد بین عملکرد خانواده، حمایت اجتماعی و باورهای غیرمنطقی معتادان متجاهر تحت درمان اجباری و معتادان خودمعرف به مراکز درمانی تفاوت وجود دارد.
نتایج نشان داد عملکرد خانواده معتادان خودمعرف به مراکز درمانی نسبت به عملکرد خانواده معتادان متجاهر تحت درمان اجباری بالاتر است. این نتیجه با پژوهشهای زانگ و زنگ (2023)؛ ریتانی، پرماتاساری و ناردی-آنتامی (2023)؛ زنگ و همکاران (2021)؛ زنگ، لو و چن (2021)؛ زنگ و تان (2021) و نازک تبار و شربت اوغلى اصل (1398) همسو میباشد. با توجه به یافته پژوهش میتوان گفت که خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی دارای کارکردهایی از قبیل عاطفی، اجتماعی، ارتباطی، اقتصادی، تأمین سلامتی، جامعهپذیری، گرایشهای فرهنگی و تفریحی، نظم خانوادگی و ابراز وجود است (بتانکورت[41] و همکاران، 2017) و خصوصیات ساختاری و سازمانی خانواده مثل مدیریت نقشها و مسئولیتهای روزانه و تعامل بین اعضای خانواده از عوامل حمایت کننده و مؤثر در پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر است (جوهنا[42] و همکاران، 2020). بیتوجهی والدین به سالم سازی روانی و عاطفی فرزندان و نبود روابط مناسب در بیشتر موارد، آنها را با کمبودهای عاطفی، انگیزشی و مشکلات روانی یا تحصیلی رو به رو میسازد (فارل[43] و همکاران، 2018). به طوری که بیشترین افراد ناسازگار و مسألهدار، وابسته به خانوادههای آسیبدیده هستند و فرزندانی که مربوط به خانوادههای پرکشمکش میباشند به سبب عدم برخورداری از آرامش روانی و عدم تمرکز و آشفتگی بیشتر، در معرض رفتارهای ناسازگارانه قرار دارند (گیل، کولیلات و و الی[44]، 2018). اعضای خانواده به عنوان یک گروه، تعاملات پیچیدهای با یکدیگر دارند و متأثر از محیط کلی خانواده نیز میباشد (راوات و گولاتی[45]، 2019). بطوریکه عملکرد خوب خانواده و پیوستگی خانواده از درگیری نوجوانان در رفتارهای پرخطر نظیر مصرف مواد و خشونت کاسته و مشکلات شناختی کمتری نظیر مشکلات عاطفی روانی و افکار خودکشی را ایجاد میکند (لاک[46] و همکاران، 2010).
در بخش دوم این یافته، مشخص شد که حمایت اجتماعی دریافت شده در معتادان خودمعرف به مراکز درمانی نسبت به معتادان متجاهر تحت درمان اجباری بالاتر است. این یافته با یافتههای نورافکن و امینی (2023)، روبیو و همکاران (2020)؛ واردلو همکاران (2020)؛ حائری و همکاران (1396) و محمدی و همکاران (1396) همسو است. در تبیین این یافته میتوان گفت که حمایت اجتماعی به عنوان یک منبع مهم در خودکارآمدی و کنترل افراد وابسته به مواد محسوب میشود (فینلای[47] و همکاران، 2018). به طور کلی، هر رابطه‌ای که با فردی غیر از خود برقرار کنیم، یک رابطه اجتماعی محسوب میشود و برقراری روابط غالباً برای دریافت حمایت و توجه از طرف دیگران صورت میگیرد. حمایت اجتماعی که از سوی دیگران به دست می‌آید، منجر به بهبود سلامت روانی جسمی فرد میشود (پلوت[48] و همکاران، 2018). حمایت اجتماعی از دو طریق، موجب کاهش اثرات فشار و استرس در افراد میشود و از این طریق به سازگاری آن ها کمک می کند. اول اینکه حمایت اجتماعی افراد را بر علیه تجربه فشار روانی قبل از رخ دادن محافظت می کند و سازگاری آن ها را افزایش می دهد. دوم اینکه شبکه های حمایت اجتماعی مانعی در مقابل تنش‌های روانی هستند. چرا که نتایج برخی مطالعات نشان داد بین حمایتهای اجتماعی و عاطفی با رفتارهای بهزیستی از جمله رضایت از زندگی و کاهش استرس رابطه معنیداری وجود دارد (جینگ و همکاران، 2014) و این مسئله در افراد وابسته به مواد دارای اهمیت بیشتری میباشد (زترکویست و همکاران، 2018). آگاهی از اینکه فرد میتواند به هنگام تجربه تنش‌های روانی از حمایت اجتماعی بهره مند گردد، این امکان را به وجود می‌آورد تا اتفاقات پیش رو را کمتر ناامید کننده و تهدیدآمیز تصور نمود و از سطح سازگاری بیشتری برخوردار شود (جانستون[49] و همکاران، 2019). بر اساس پژوهشهای صورت گرفته افزایش حمایت اجتماعی با افزایش توانایی در مدیریت ارتباطات اجتماعی، افزایش توانایی تصمیمگیری در شرایط تنش زا و استفاده از سبک‌های مقابله کارآمد، خطر عضویت در گروه های پر خطر و گرایش به اعتیاد را کاهش می دهد (امیری‌نیا و ایمانی، 1398).
همچنین نتایج نشان داد که میانگین نمره باورهای غیرمنطقی در معتادان متجاهر تحت درمان اجباری نسبت به معتادان خودمعرف به مراکز درمانی بالاتر است. این یافته با نتایج پژوهشهای عبدالله الاصولی و همکاران (2023)؛ المحیمزی و همکاران (2021)؛ مطالعه الشیخ (2017)؛ ائمی داشبلاغ (1399) و جنگی و همکاران (1398) همسو میباشد. در واقع میتوان این گونه تبیین کرد که نوع نگرش افراد معتاد به مواد مخدر نوعی تفکر است که ممکن است منطقی یا غیرمنطقی باشد و اغلب ماهیتی خودکار، ناهشیار و دائمی دارد و به راحتی نمی توان این نگرش را تغییر داد. با این حال، یکی از شیوههایی که به معتاد کمک میکند تا به شناخت خود دست یابد، بررسی نوع نگرش و ایجاد نگرش منفی نسبت به مصرف مواد است (دستجانی و همکاران، 1392). به اعتقاد الیس (1995) مشکلات روانی، رفتاری و بسیاری از ناراحتیهای مردم و زندگی عاطفی نامنظم آنها ریشه در انواع عقاید غیرمنطقی و غیرواقعی آنها در مورد خود و جهان پیرامون آنها دارد. از نظر او مشکلات روانی و رفتاری نتیجه شناخت نادرست افراد است. چرا که عواطف محصول شناخت است و پیامدهای فراوانی که از تفکرات غیرمنطقی ناشی میشود، علل اساسی مهمترین اختلالهای هیجانی به شمار میرود (بهرامی و روشن، 1397). وجود تفکرات و باورهای غیرمنطقی، نقش مهمی در سبب شناسی و فرآیند درمان افراد وابسته به مواد بازی میکنند و وجود تفکرات و باورهای غیرمنطقی باعث مقاومت درمان و بازگشت دوباره بیماری میشود (گاستفریند[50]، 2005). در همین راستا، بایستی گفت باورهای غیرمنطقی بر روان فرد سلطه نموده و عامل تعیین کننده در نحوه تعبیر، تفسیر و معنی دادن به رویدادها، رفتارها و عواطف بشمار میروند و با واقعیت منطبق نبوده، تعادل فرد را از بین برده و از ایجاد نظم جلوگیری میکنند (خانیجیحونی و همکاران، 2017) و به طور مستقیم همراه با بازتابهایی مانند اندوه، افسردگی و خشم ظاهر شده یا به صورت درونی و لحظهای تظاهر کرده و حاصل آنها عدم تحرک و بیعلاقگی به کار و فعالیت است (ترنر، 2016).
پژوهش حاضر در مسیر اجرا با محدودیتهای علمی و پژوهشی چندی روبه رو بود. از جمله آنها میتوان به عدم کنترل وضعیت اقتصادی و اجتماعی افراد معتاد، عدم مشارکت زنان معتاد در تحقیق و همکاری ضعیف کمپهای خصوصی ترک اعتیاد اشاره نمود. از طرفی به دلیل انجام پژوهش در شهر اهواز در تعمیم نتایج در سایر شهرها باید با احتیاط عمل نمود.
با توجه به اینکه نتایج برخی تحقیقات حاکی از آن بود که جو منفی و نامطلوب خانواده میتواند به عملکرد منفی دامن بزند، لذا به منظور بهبود این بعد مخرب در معتادان درگیر، پیشنهاد می شود از طریق برگزاری دورههای آموزش مستمر میتوان عملکرد منفی خانواده را کاهش و عملکرد مثبت و ارتباطی را ارتقاء داد. به همین ترتیب عملکرد منفی خانواده را میتوان از طریق آموزش انتقادپذیری، کاهش جر و بحث در محیط خانواده، آموزش برنامهریزی فعالیتهای منزل و آموزش قانون مداری را ارتقاء داد. همچین با ارائه برنامههای آموزشی مثل آموزشهای اعتماد و احترام متقابل، تلاش و همکاری برای پیشرفت همدیگر، تقویت بعد نظارت والدین بر فرزندان، گوش دادن به صحبتهای همدیگر، و ابراز احساسات نسبت به همدیگر، عملکرد مثبت و ارتباطی را ارتقاء داد.
برگزاری مستمر دورههای مهارتهای زندگی، گسترش مراکز مشاوره خانواده، توسعه مهارتهای حرفهآموزی، ایجاد مراکز و کلاسهای آموزش هنری، فرهنگی و فنی و حرفهای از گسترش این معضل خطرناک جلوگیری میکند. پیشنهاد میشود به والدین در زمینه انواع مواد و الگوهای مصرف مواد اطلاعات کامل ارائه گردد. برای معرفی هر چه بهتر اعتیاد و الگوهایی که افراد در خانواده برای ارتباط انتخاب مینمایند،
حمایت اجتماعی همه جانبه (عاطفی، اطلاعاتی، ابزاری، محسوس و عزتمند) خانوادهها، بستگان و اطرافیان و همچنین دوستان در کاهش گرایش به اعتیاد مؤثر است. به عبارتی، تشویق آنها به شرکت در فعالیتهای جمعی، برگزاری مراسمات اجتماعی و فرهنگی، مذهبی و حتی ورزشی نیز در تعامل اجتماعی آنها بسیار کمک کننده و مؤثر است. بنابراین آموزش حمایت اجتماعی و بهرهگیری از آن و پرهیز از فعالیتهای فردی و تنهایی میتواند زمینه گرایش آنان به رفتارهای منحرفانه از جمله اعتیاد را کاهش دهد. در این راستا نهادهای فرهنگی محله از جمله مسجد، فرهنگسراها و مشغول نمودن آنها در فعالیتهای سالم اجتماعی (برگزاری ورزش های محلی و بومی) میتوانند در کاهش انحرافات اجتماعی مؤثر باشد.
تجارب زنده نشان داد که مواردی مثل نگرانی از اتفاقات آینده، خوداری از مواجهه با مشکلات، نیاز به تایید دیگران، نگرانی از قضاوت مردم، و سختگیری بیش از حد مبتنی بر «باید» و «حتماً» ریشه در تفکرات غیرمنطقی دارد. چرا که تفکر غیرمنطقی باعث میشود فرد دنبال آرزوهای دست نیافتنی باشد و وقتی نتواند به آرزوهایش برسد راه انحراف را پیش گرفته و این امر زمینه گرایش وی به رفتارهای انحرافی را بیشتر میکند. لذا جایگزینی تفکر منطقی بجای تفکر غیرمنطقی میتواند ورود به انواع انحرافات را مانع شود. به عبارت دیگر بایستی باور، اندیشه و شناخت فرد را تغییر داد.
در محیطهایی همچون زندانها پیشنهاد میشود ضمن برگزاری دورههای مؤثر مبارزه با افکار غیرمنطقی، زمینه ایجاد فعالیتهای جمعی مثل یادگیری مهارتهای کاری در حضور جمع میتواند جرقه کاهش افکار غیرمنطقی را خاموش نماید. تبیین و توضیح مضرات افکار منفی و غیرمنطقی برای زندانیان میتواند راه مبارزه با این افکار را هموار نماید.
درخواست عملی از معتادان زندانی برای تعیین پیامدهای منفی استفاده از افکار غیرمنطقی خود و تشویق آنان به ارائه راه حل مبارزه با آن افکار و همچنین درخواست از آنان برای تعیین پیامدهای مثبت استفاده از افکارمنطقی در زندگی خود به صورت کتبی و ارائه راه حل توسعه آن افکار از دیگر اقدامات مؤثر است.
آموزش شیوههای پیشگیری از ابتلا به اعتیاد، تحمل ناکامی و شکست، افزایش اعتماد به نفس، و توضیح در مورد عقاید و باورهای منطقی و غیرمنطقی دورههای آموزشی برگزار گردد. رسانههای گروهی مخصوصاً صدا و سیما در این زمینه میتواند بسیار مؤثر باشد. پیرو یافتههای پژوهش حاضر، پیشنهاد میشود در مدارس کارگاههایی جهت آموزش خانواده با محوریت آگاهی بخشی در مورد استعداد اعتیاد و عوامل تأثیرگذار از جمله باورهای غیرمنطقی برگزار گردد.
[1]. drug use
[2]. Engelgardt, Krzyżanowski, Borkowska‑Sztachańska,Wasilewska & Ciucias
[3]. Ozakar Akça & Pınar Turan
[4]. Navarro
[5]. Rockville
[6]. Hatchel & Marx
[7]. Kohlmeier
[8]. Jackson
[9]. Chen, Chen & Gau
[10]. Naidoo
[11]. Zhang & Zeng
[12]. Ritanti, Permatasari & Nurdi- antami
[13]. Zeng, Lu & Chen
[14]. Zeng & Tan
[15]. social support
[16]. Morris
[17]. Kumcagiz & Sahin
[18]. Kojima
[19]. Hershberger, Zapolski & Aalsma
[20]. Zetterqvist
[21]. Yang, Xia, Han & Liang
[22]. Rubio
[23]. Wardell
[24]. Garciam, Serra, Zacares, Calafat & Garcia
[25]. Schindler, Wenzel, Dobiosch & réReinhard
[26]. Alice
[27]. irrational beliefs
[28]. Ho & Chui
[29]. Turner
[30]. family function
[31]. Cong, Tan, Nainee & Tan
[32]. social support
[33]. Zimmet
[34]. Kalmogorov – Smiranov (K-S)
[35]. Boxes
[36]. Leven
[37]. pillai's trace
[38]. wilks' lambda
[39]. hotelling's trace
[40]. roy's largest root
[41]. Betancourt
[42]. Johanna
[43]. Farrell
[44]. Gill, Koleilat & Whaley
[45]. Rawat & Gulati
[46]. Luck
[47] .Finlay
[48]. Pluut
[49]. Johnston
[50]. Gastfriend
)