سالمندی[1] به عنوان گذر از مرحله میانسالی به مرحله جدیدی از زندگی تلقی می شود(لی هی[2]،2021). با پذیرش این دیدگاه که دوران سالمندی زمان رسیدن به پختگی و کمال است، سالمندی معنای زیبایی خواهد داشت(پین[3]،2022). امروزه با توجه به بهبود نظام سلامت در جامعه با پدیده افزایش آمار سالمندان مواجه هستیم. جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۰۰ به ۵/۱۵ میلیون نفر رسید که  حدود ۱۰ درصد جمعیت کل ایران است. این در حالی است که در سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت سالمند حدود 7/8 درصد از جمعیت کل کشور را تشکیل داده بود (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۴۰۰). رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان بهزیستی کشور اعلام کرد که براساس پیش بینی ها از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۲۳ یعنی طی ۲5 سال جمعیت سالمند ایران دو برابر می شود. پیش بینی شده این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۲۶ میلیون و ۳۹۳ هزار نفر معادل ۲۶ درصد جمعیت کل کشور خواهد رسید( شورای ملی سالمندان، ۱۴۰۰). افزایش آمار سالمندان نشان دهنده لزوم توجه مضاعف به بهداشت روانی و جسمانی آنان دارد. یکی از مسائلی که بهداشت روانی سالمندان را با مخاطره مواجه می کند، ترک منزل به وسیله فرزندان است(ژانگ، ژو[4]و همکاران، ۲۰۱۹). ترک خانواده به وسیله فرزندان به ویژه برای زوجینی که فقدان صمیمیت خود را با فرزندان پر کرده اند تنش زا و وحشت آور است و به اصطلاح دچار سندرم آشیانه خالی[5] می شوند( گیو[6] همکاران، ۲۰۱۶). سندرم آشیانه خالی به معنای احساس استرس، اضطراب، افسردگی و تنهایی است که درنتیجه رفتن فرزندان از خانه در والدین رخ می دهد(کبیری،نامداری و عابدی[7]،2022). این سندرم پس از آنکه آخرین فرزند خانه را ترک کرد در والدین ایجاد می شود(بودیا، نئوگی، راثی، مگه[8]،2022). ترک شدن توسط فرزندان در سندرم آشیانه خالی همراه با احساس طرد شدگی[9] است.

طردی که سالمندان به طور واقعی تجربه می‌کنند، سبب طرد ذهنی و در نهایت در حاشیه قرار گرفتن سالمند می شود(پندی[10]،2022). در روانشناسی اجتماعی طرد به عنوان شکلی از محرومیت یا کم ارزش شمرده شدن به وسیله شخص، گروه یا رابطه مطلوب تعریف شده است(فردمن و دنیربست[11]،2022). پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ادراک طردشدگی همواره با پیامدهای عاطفی منفی مانند افسردگی، احساس بی ارزشی، تنهایی، کاهش خودپنداره و عزت نفس کم  همراه است(نائومی[12]،2019، فردمن و دنیربست[13]،2022). طرد اجتماعی[14] عمدتاً بر مسائل رابطه ای نظیر پیوندهای اجتماعی ضعیف یا فقدان پیوند اجتماعی با خانواده، دوستان، اجتماع محلی، نهاد ها ویا به طور کلی جامعه ای که فرد به آن تعلق دارد، مشارکت اجتماعی ناکافی، بی قدرتی و فقدان یکپارچگی متمرکز است(دویشنی و پوگی[15]، ۲۰۱۱، کیپلینگ دی، فورگاس و فون هیپل[16]،2013، کونیلیارو[17]،2022). این جنبه از طرد در واقع بر حسب معیار ها و موقعیت های عینی و واقعی افراد است، در حالی که طرد ذهنی[18] جنبه‌ای از طرد است که به احساس و تلقی فرد از موقعیت خود از جنبه مطرود یا مسئول بودن اشاره دارد و ارزیابی ذهنی فرد از شرایط زندگی خود است(اف اوغلو، نایور سن[19]،2022). ادراک طرد اجتماعی(محرومیت اجتماعی[20]) می تواند موجب ایجاد عدم سازگاری اجتماعی[21] شود. سازگاری که به عنوان مهمترین نشانه سلامت روان مطرح شده، از جمله متغیر هایی است که توجه بسیاری از روانشناسان به ویژه روانشناسان اجتماعی را به خود جلب کرده و با حوزه هایی مانند سلامت اجتماعی، عاطفی، زناشویی، شغلی، تندرستی و سازگاری در محیط خانه مرتبط است(سیلوا، سانتوس دوراس، خوفیف، لوتوفو نتو و د پادوا سرافیم[22]، 2020). در واقع سازگاری اجتماعی عبارت است از توانایی برقراری ارتباط متقابل با دیگران به طریق خاص که در عرف جامعه قابل قبول باشد(موران، رومانیوک، کافی، چانن، دگنهارت، بورشمن وپاتون[23]، ۲۰۱۶). سالمندان مهارت کمتری در سازگاری اجتماعی دارند(هابفول[24]،2014). پایین بودن سازگاری اجتماعی سالمندان در مطالعات  هابفول،2014، شفیق، ماه نعم ماه و زقیه[25]، 2020، تایید شده است. با توجه به اینکه سالمندان با بیماری های جسمی و مشکلات شناختی مختلفی درگیر هستند، این مشکلات موجب کاهش سازگاری فردی و اجتماعی این قشر از افراد جامعه می شود(لو، چن و لیان[26]،2020). عوامل بسیاری بر سازگاری اجتماعی سالمندان تاثیرگذار است که در میان آنها به کفایت اجتماعی[27] می‌توان اشاره کرد. کفایت اجتماعی توانایی رسیدگی موثر به تعاملات اجتماعی است و به تعامل با دیگران و حفظ روابط و روشهای سازگاری با محیط های اجتماعی مربوط می شود(هابر، پلاتنر و اشمیتز[28]، ۲۰۱۹). کفایت اجتماعی مجموعه ای از راهبردها است که آموزش و بکارگیری آنها در روابط بین فردی، موجب ارتقاء سطح آگاهی اجتماعی، انطباق پذیری اجتماعی، مسئولیت پذیری اجتماعی و برقراری روابط اجتماعی مثبت و سازنده با دیگران ( بابوسیک[29]، ۲۰۱۶)، تقویت و پذیرش اجتماعی و اجتناب از موقعیت های اجتماعی آزاردهنده می شود(برنان-اینگ، کافمن، پورتر، مک‌فیل، سیلی و کارپیاک[30]، 2021)، همچنین مجموعه رفتارهایی است که موجب افزایش میزان و کیفیت روابط اجتماعی فرد شده(بابوسیک،2016) و نشان دهنده خلق و خوی اجتماعی و توانایی فرد از لذت بردن و رضایت از زندگی اجتماعی است(برنان-اینگ و همکاران،2021)کفایت اجتماعی تعاملات و ارتباطات موفق و موثر فرد، پاسخگویی مناسب به ارتباطات دیگران و مدیریت هیجان ها در تعاملات اجتماعی است(فراتونی، لوانتسی، منزیتی[31]،2022).همچنین یک توانایی حیاتی و دائمی است که نه تنها در سازگاری با افرادی که هم اکنون فرد با آنان سروکار دارد،موثراست بلکه بعدها در میزان موفقیت تحصیلی،شغلی و پیشرفت اجتماعی وی تاثیر دارد و در مجموع مهمترین جنبه رشد اجتماعی فرد تلقی شده و میتواند در بهبود رفتارهای جامعه پسند افراد موثر باشد(رضایی و کلنتری،1400).

فقدان کفایت اجتماعی و عدم کنترل هیجانات منفی با تجربه سطوح بالای ترس، نگرانی، اضطراب اجتماعی و تفکر منفی همراه بوده و اجتناب شناختی[32] را به دنبال دارد(اسکاتا، کورتز، میراندا[33]،2022). از پیامدهای اجتناب شناختی اختلال در روابط بین فردی است(گانتر[34] و همکاران، ۲۰2۲) به گونه‌ای که توجه از موضوع نگران کننده به سوی موضوعات فرعی دیگر منحرف شده تا سطح نگرانی کاهش یابد(میهایولاو جانسون[35]،۲۰۲۰). اجتناب شناختی مانع از واکنش های کارآمد به محرک های هیجانی و مدیریت مناسب هیجانات می شود(نائوکو[36] و همکاران،2022). اجتناب شناختی شامل فرآیندهای تنظیمی شناختی و رفتاری است که افراد برای هماهنگی با محیط در شرایط استرس زا به کار می گیرند(اوتنبریت، دابسون و کویگلی[37]، ۲۰۱۴). راهبردهای اجتناب شناختی شامل فروشانی فکر[38]، جانشینی فکر[39]، حواس پرتی[40]، اجتناب از محرک تهدیدکننده[41] و تبدیل تصور به فکر[42] است(واندرورن[43] و همکاران، ۲۰۲۰). در همه این راهبردها عامل اصلی انحراف ذهن از موضوع نگران کننده به سمت موضوع دیگر است(ایسما، دی لانگ و بولن[44]،2020).          

اجتناب شناختی به عنوان یکی از دلایل مهم انواع مختلف اختلالات اضطرابی شناخته شده است(بیورک[45]،2022). در همین راستا و به دنبال تلاش جهت شناسایی مداخلات موثر در بهبود اجتناب شناختی، کفایت اجتماعی، سازگاری اجتماعی و طرد اجتماعی، درمان مبتنی بر هشیاری وجودی[46] رویکردی موثر در این زمینه به نظر می رسد. در این درمان به جای تمرکز بر تغییر شناخت، تلاش بر این است تا ارتباط روانشناختی فرد با افکار و احساساتش افزایش یابد. بر اساس این رویکرد رنج انسان­ها ریشه در انعطاف پذیری روانشناختی دارد که به وسیله اجتناب از تجربه های منفی ایجاد شده است(دایموند[47]،2018) و آنچه که آسیب‌زا تلقی می گردد تمایل به غلبه بر آنها از طریق اجتناب نمودن از آنهاست(عالمی[48] و همکاران، 2020). بر همین اساس هدف اصلی در این رویکرد، افزایش هشیاری و ایجاد توانایی تماس کامل با لحظه کنونی، اینجا و اکنون و ایجاد توانایی برای انتخاب عملی در بین گزینه های مختلف است که مناسب تر باشد، نه اینکه عملی تنها برای اجتناب از افکار، احساسات، خاطرات یا تمایلات آشفته ساز انجام شود(برا[49]،2019). در عمل هدف این درمان کمک به مراجع برای دستیابی به یک زندگی رضایت بخش تر از طریق پذیرش واقعیت ها، تسهیل ادراک زندگی به شیوه جدید، پذیرش رویدادهای طبیعی زندگی و تفکر کردن به شیوه وجودی درباره مسائل زندگی است( وان دورذن و آدامز[50]، 2011، ترجمه  یوسف زاده و همکاران، 1393). این درمان از طریق افزایش هشیاری وجودی از طریق چهار بعد وجودی "طبیعی"، "اجتماعی"، "روانشناختی" و "معنوی" و ده گام "تماشای زندگی فعلی در اکنون"، "شناسایی عایق های زندگی"، "تماس با تجربه درونی"، "تبیین مفاهیم و چهار بعد وجودی انسان"، "توجه و حضور در بعد طبیعی"، "توجه و حضور در بعد اجتماعی"، "توجه و حضور در بعد روانشناختی"، "توجه و حضور در بعد معنوی"، "هماهنگی در چهار بعد وجودی" و "تحکیم و پیشگیری از بازگشت" حاصل می شود( شریعتمدار، 1393). یافته برخی از مطالعات نشان دهنده تاثیر درمان هشیاری  وجودی در کاهش احساس تنهایی[51]، اثر خستگی[52]، سبک زندگی در زمان قرنطینه خانگی[53] در بیماران همودیالیز[54](بیان فر[55]، 2021)، و افزایش رضایت از زندگی(شریعتمدار، 1393،عالمی[56] وهمکاران، 2020) است.همانگونه که مشاهده شد پژوهش های بسیار اندکی از تکنیک درمانی هشیاری وجودی استفاده کرده اند  و این پژوهش ها کمتر به سالمندان پرداخته اند.این در حالی است که بیش از 20 درصد از افراد  سالمندحداقل به یک اختلال روانی مبتلا هستند و جمعیت جهان هرگز تا اندازه فعلی پیر نبوده و جهان به سرعت در حال پیر شدن است. پیری جمعیت به معنای انتقال جمعیتی است که مرگ ومیر و نرخ باروری در آن جمعیت کاهش یافته و امید به زندگی افزایش مییابد و در نهایت ساختار سنی جمعیت از گروه جوان به سمت گروه سالمند تغییر مییابد (یونسی بروجنی و همکاران، 1399). نکته مهم دیگر اینکه افزایش جمعیت سالمندان یکی از مهمترین چالشهای اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی در قرن حاضر است. سالمندان به ویژه سالمندان با سندرم آشیانه خالی یکی از گروههای آسیب پذیر هستند که با مشکلات و چالشهای فراوانی مواجه میباشند و باید به دنبال راهکارهایی برای بهبود سلامت روان آنها بود. یکی از روشهای موثر در جهت بهبود  سلامت روان که درباره آن کمتر پژوهشی انجام شده، روش آموزش  هشیاری وجودی است. بر اساس بررسیهای پژوهشگران، پژوهشی درباره اثربخشی این شیوه بر طرد اجتماعی، سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی و اجتناب شناختی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی یافت نشد و از آنجایی که سالمندان به ویژه سالمندان مقیم در مراکز مراقبتی علاوه بر مشکلات  جسمانی با مشکلات روانی نیز مواجه هستند و  از سوی دیگر سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی مقیم در مراکز مراقبتی بیشتر از سایر سالمندان احساس طرد اجتماعی و عدم کفایت اجتماعی کرده ومیزان اجتناب شناختی در آنها بالاتر بوده و میزان سازگاری اجتماعی در آنها پایین تر است،بنابر این ضرورت انجام مداخلات درمانی بر روی این افراد بیشتر احساس میشود.

از  طرف دیگر با توجه به نتایج پژوهش ها به نظر می رسد درمان هشیاری وجودی با تاکید بر افزایش توجه و حضور در چهار بعد وجودی می تواند مداخله موثر در کاهش احساس طرد اجتماعی، عدم سازگاری اجتماعی، عدم کفایت اجتماعی و اجتناب شناختی در سالمندان باشد. بر همین اساس مطالعه حاضر با چهار فرضیه اصلی به بررسی اثربخشی درمان هشیاری وجودی بر طرد اجتماعی، سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی و اجتناب شناختی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی می پردازد.

روش

طرح پژوهش از نوع نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون-پس آزمون  با گروه گواه و  دوره پیگیری دو ماهه بود. جامعه آماری، شامل کلیه سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی ساکن سرای سالمندان منطقه یک شهر تهران در سال 1401 بودند. بعد از اخذ بعد از اخذ کد تاییدیه اخلاق از دانشگاه پیام نور و کسب موافقت مسئولین سرای سالمندان فرمانیه و مارال، رضایت سالمندانی که ملاک های ورود به پژوهش را داشتند جلب شد. از سالمندان سرای فرمانیه به عنوان گروه آزمایش و از سالمندان سرای مارال به عنوان گروه کنترل پیش آزمون گرفته شد. سالمندانی که حداقل نمره برش در پرسشنامه های سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی، طرد اجتماعی و اجتناب شناختی را کسب کردند به عنوان مشارکت کنندگان در پژوهش انتخاب شدند. گروه آزمایش در سالن جلسات سرای سالمندان تحت آموزش گروهی هشیاری وجودی قرار گرفتند. مدت جلسات درمانی ده جلسه 90 دقیقه ای بود که به صورت گروهی اجرا میشد. پس از دوره آموزشی، پس آزمون از هر دو گروه گرفته شد. دو ماه بعد در دوره پیگیری، مجددا آزمون ها از هر دو گروه گرفته شد.

دو ماه بعد در دوره پیگیری، مجددا آزمون ها از هر دو گروه گرفته شد. پس از اخذ مجوز از دانشگاه و گرفتن تاییدیه کد اخلاق و هماهنگی با  مدیران سراهای سالمندان منطقه یک ، سرای سالمندان خصوصی فرمانیه و مارال به صورت در دسترس انتخاب شدند.از بین کل جامعه هدف حجم نمونه برای هر گروه 17 نفر در نظر گرفته شد که پس از افت آزمودنی ها(به دلیل عدم تمایل به شرکت منظم در تمام جلسات درمانی) در نهایت حجم نمونه به 15 نفر در هر گروه رسید. نظر متخصصان بر این است  که در استفاده از روش های آزمایشی و نیمه آزمایشی حجم نمونه مناسب 15 نفر برای هر گروه است (دلاور،1401). گروه آزمایش (سالمندان ساکن سرای سالمندان خصوصی فرمانیه) مداخلات درمانی مربوط به آموزش  هشیاری وجودی را در طی دو ماه و نیم به صورت 10 جلسه 90 دقیقه ای دریافت نمودند. در حالی که گروه گواه (سالمندان ساکن سرای سالمندان خصوصی مارال) هیچگونه مداخله ای را در طول پژوهش دریافت نکردند. جلسات درمانی توسط پژوهشگر و یک متخصص در زمینه هشیاری وجودی اجرا گردید. ملاک های ورود: 1) زندگی در سرای سالمندان 2) داشتن حداقل تحصیلات سیکل3) عدم دریافت درمان های روانشناختی دیگر 4) تمایل به شرکت در جلسات گروه درمانی و پر کردن فرم رضایت آگاهانه5) داشتن حداقل نمره برش در پرسشنامه های سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی، طرد اجتماعی و اجتناب شناختی و ملاک های خروج: 1) ابتلا به بیماری های طبی حاد به گونه ای که مانع شرکت مستمر در جلسات  آموزشی شود2) ابتلا به بیماری های شدید روانشناختی مانند اختلالات  فراموشی،دمانس،آلزایمر 3) غیبت بیش از دو جلسه در جلسات آموزشی بودند. پس از مصاحبه بالینی و تشخیص سندرم آشیانه خالی، افراد دارای این اختلال به صورت گزینشی در یک گروه آموزشی و  یک گروه گواه تقسیم شدند. در نهایت، بر روی گروه آزمایش مداخله آموزشی هشیاری وجودی مطابق با جدول 1 انجام شد در حالی که گروه گواه هیچ مداخله ای دریافت نکرد.

ابزارهای پژوهش

الف) پرسشنامه خصوصیات دموگرافیک: شامل سن، جنس، وضعیت تاهل، میزان تحصیلات، شغل قبلی، تعداد فرزندان و... است.

ب) مقیاس ادراک طرد شدگی: این مقیـاس دارای 4 آیـتم مـی باشد که ادراک طردشدگی را می سنجد(پنهالیگون ، لویز  و رستوبوگ[57] ، 2009). این آیـتم هـا از تعریف مک دونالد و لری[58] (2005)گرفتـه شـده اسـت. ( مثـل "مـن احساس میکنم کنار گذاشته شـده ام "، "مـن احسـاس میکـنم دچار محرومیت اجتماعی شده ام"، من احساس میکنم که مورد تنفر هستم" و "من احساس طرد شدگی میکـنم "). کراسـلی  و همکاران[59] (2007) عنوان کردند که این مقیاس به عنوان یـک ابـزار ارزیابی جهانی است که بخوبی می تواند تجارب ذهنی کارمندان را بسنجد. از افراد خواسته مـی شـود کـه بگوینـد چگونـه ایـن احساسات را تجربه می کنند و در مقیاس درجه بندی 7 تایی از "هرگز" (1) تا "اغلب اوقات"(7)علامت بگذارند. ضـریب پایایی این مقیاس در مطالعه پنهالیگون و همکاران (2009)، 85/0 به دست آمد.این مقیاس برای اولین بار در ایران در مطالعه اسمعیلی، کاظمیان و رجبی (1394)استفاده و هنجاریابی شد وضریب پایایی  با استفاده از روش آلفای کرونباخ 83/0. محاسبه شد.

ج) پرسشنامه سازگاری اجتماعی: برای اندازه گیری سازگاری اجتماعی آزمودنی های مورد پژوهش ازپرسشنامه سازگاری اجتماعی بل[60] )1961 (که توسط نقشبندی )1380 (برای جامعه ایرانی هنجاریابی گردیده است، استفاده شد. این پرسشنامه دارای 160 سوال و پنج خرده مقیاس( سازگاری در خانه، سازگاری شغلی، سازگاری تندرستی، سازگاری عاطفی و سازگاری اجتماعی) است. در این پرسشنامه آزمودنی ها به صورت بلی و خیر به سؤلات پاسخ میدهند. در مطالعه حاضر از خرده مقیاس 32 سوالی سازگاری اجتماعی استفاده شده است. افرادی که در این پرسشنامه نمره بالاتر از 76/13 بدست آورند، از سازگاری اجتماعی خوبی برخوردارند و برعکس. پایایی این پرسشنامه بر اساس ضریب آلفای کرونباخ 86/0 گزارش شده است. اعتبار این پرسشنامه از دو طریق تأییدی و اکتشافی مورد تأیید قرار گرفته است (به نقل فتحی آشتیانی و داستانی،1392).

 د) پرسشنامه کفایت اجتماعی: این پرسشنامه توسط فلنر، لیس و فیلیپس[61] در سال ۱۹۹۰ ساخته شده است که توسط پرندین(1385) به فارسی برگردانده و هنجاریابی شده است. این  ابزار ۴۷  پرسش  و چهار خرده مقیاس مهارت شناختی، مهارت رفتاری، کفایت هیجانی، آمایه های انگیزشی و انتظارات دارد. آزمودنی ها به پرسش های این آزمون به صورت یک مقیاس هفت درجه ای پاسخ می دهند. به این ترتیب که اگر آزمودنی گزینه کاملاً مخالفم را انتخاب کند نمره یک، مخالفم: نمره دو، تا حدی مخالفم: نمره ۳، نظری ندارم: نمره ۴، تا حدی موافقم: نمره ۵، موافقم: نمره ۶ و کاملاً موافقم: نمره ۷ می‌گیرد. همچنین سوالات شماره ۳ ،۶ ،۸، ۹، ۱۱، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۲۱، ۲۵، ۲۶، ۲۸، ۳۲، ۳۶، ۳۷، ۳۸، ۳۹، ۴۰ و ۴۵ به صورت معکوس نمره گذاری می شوند. مقیاس مهارت شناختی ۳ سوال (سوالات شماره 4،19 و 31)و حداکثر ۲۱ نمره، مهارت رفتاری ۳۴ ‌سوال(سوالات شماره 2،3،5،6،7،8،10،11،13،16،17،18،20،22،23،24،25،27،30،32،33،34،36،37،38،39،40،41،42،43،44،45،46،47) و حداکثر ۲۴۷ نمره، کفایت هیجانی 3 سوال(سوالات شماره1،14،35) و حداکثر ۲۱ نمره و آمایه های انگیزشی و انتظارات ۷ سوال(شماره سوالات 9،12،15،21،26،28،29) و حداکثر ۴۹ نمره دارد(کلاری ، پیسونی  و گیرس[62]، ۲۰۰۱به نقل پرندین،1385). شاخص های روان سنجی این پرسشنامه در ایران توسط پرندین بررسی شده که ضریب پایایی آن با روش آلفای کرونباخ ۸۸/0و روایی آن به روش تحلیل عاملی تایید شده و مقدار کفایت نمونه برداری آن ۸۲/0 گزارش شده است( پرندین، 1385).

ه) پرسشنامه اجتناب شناختی سگستون و داگاس: این پرسشنامه توسط سگستون[63] و داگاس[64](2008) برای سنجش اجتناب شناختی تهیه شده است. این ابزار در قالب 25 سؤال و در طیف لیکرت پنج درجه ای از یک (کاملاً غلط) تا پنج (کاملاً درست)، پنج راهبرد اجتناب شناختی را می­سنجد که عبارت است از: واپس زنی افکار نگران کننده(شماره  سوالات،1، 2، 5، 6، 14)، جانشینی افکار مثبت به جای افکار نگران کننده(شماره سوالات 4، 11، 17، 20، 25)، استفاده از توجه برگردانی برای قطع روند نگرانی(شماره سوالات ، 8، 10، 12، 13، 21) اجتناب از موقعیتها و فعالیتهای فعالساز افکار نگران کننده( شماره سوالات7، 9، 16، 18، 22) و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی( شماره سوالات. 3، 15، 19، 23، 24) نتایج تحقیق سگستون و داگاس (2008) نشان داد که این پرسشنامه همسانی درونی بالایی دارد. ضریب آلفای کرونباخ95/0 و پایایی بازآزمایی این مقیاس در طی شش هفته معادل با85/0 بوده است. نتایج پژوهش مجتبایی و یاسینی (1396) برای اعتباریابی نسخه فارسی این پرسشنامه نشان داد که پایایی بازآزمایی آن نیز در طی دو ماه 80/0  بود. ضریب پایایی این مقیاس به روش آلفای کرونباخ برای نمره کل اجتناب شناختی برابر 91/0 و به ترتیب برای خرده مقیاس های فرونشانی فکر 90/0، برای جانشینی فکر 71/0، برای حواس پرتی89/0، برای اجتناب از محرک تهدیدکننده 90/0 و برای تبدیل تصورات به افکار برابر84/0 به دست آمد. ضریب روایی آن نیز از طریق ضریب همبستگی با سیاهه فرونشانی فکر خرس سفید[65] برابر 48/0 به دست آمد.

شیوه اجرا: به منظور اجرای پژوهش حاضر،بعد از اخذ کد تاییدیه اخلاق از دانشگاه پیام نور به شماره شناسه IR.PNU.REC.1401.057 تصویب شده در تاریخ 25/2/1401از دانشگاه پیام نور و کسب موافقت مسئولین سرای سالمندان فرمانیه و مارال، رضایت  سالمندانی که ملاک های ورود به پژوهش را داشتند برای شرکت در برنامه مداخله کسب و از کلیه مراحل مداخله آگاه شدند..سپس به صورت گروهبندی تصادفی یک گروه به عنوان گروه آزمایش و یک گروه به عنوان گروه کنترل در نظر گرفته شد. پیش آزمون از هر دو گروه گرفته شد. سالمندانی که حداقل نمره برش در پرسشنامه های سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی، طرد اجتماعی و اجتناب شناختی را کسب کردند به عنوان مشارکت کنندگان در پژوهش انتخاب شدند. گروه آزمایش در سالن جلسات سرای سالمندان تحت آموزش گروهی هشیاری وجودی قرار گرفتند. مدت جلسات درمانی ده جلسه 90 دقیقه ای بود که به صورت گروهی اجرا میشد. پس از دوره آموزشی، پس آزمون از هر دو گروه گرفته شد. دو ماه بعد در دوره پیگیری، مجددا آزمون ها از هر دو گروه گرفته شد. علاوه بر آن برای افراد گروه گواه پس از اتمام فرایند پژوهشی مداخلات درمانی در پنج جلسه فشرده انجام شد. برای گروه آزمایش،آموزش هشیاری وجودی در 10 جلسه 90 دقیقه ای به شرح زیر آموزش داده شد. داده های به دست آمده از پژوهش حاضر به کمک نرم افزار اس پی اس اس نسخه 24 با استفاده از شاخص های میانگین، انحراف استاندارد و آزمون  تحلیل کوواریانس چند متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.  

جدول 1.خلاصه جلسات آموزشی هشیاری وجودی (شریعتمدار،1393)

یافته­ها

داده های جمعیت شناختی پژوهش نشان داد که 3/33 درصد مشارکت کنندگان در پژوهش مرد و 7/56 درصد زن بودند. 3/13درصد متاهل و7/86 درصد بیوه  بودند. 7/16 درصد دارای تحصیلات زیر دیپلم ،3/33 درصد دیپلم و فوق دیپلم، 30 درصد لیسانس، 7/16 درصد فوق لیسانس و 3/3 درصد دکتری  بودند. 7/16 درصد دارای یک فرزند، 3/23 درصد دارای دو فرزند و 60 درصد دارای سه فرزند یا بیشتر بودند. مشارکت کنندگان در دامنه سنی 60 تا 80 سال قرار داشتند. میانگین سنی، 17/67 سال با انحراف معیار 79/5 بود.

برای بررسی فرضیه‌های تحقیق از آزمون کوواریانس چند متغیره  استفاده شد. قبل از انجام دادن آزمون تحلیل کوواریانس پیش فرض های مربوط به آزمون (از جمله برابری واریانسها، آزمون لون، همگنی ماتریس واریانس – کوواریانس، آزمون ام باکس) مورد بررسی قرار   گرفت. سطوح معنی داری همه آزمون ها در متغیراحساس طرد اجتماعی در سطح 05/0 معنادار بود. بنابراین بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود داشت. قابل ذکر است که آزمون لامبدای ویلکز با مقداری برابر690/0 و آزمونF برابر 187/4 تفاوت معنی داری را بین دو گروه آزمایش و گواه نشان داد(سطح معنی داری کمتر از 05/0  می باشد). نتایج آزمون (مقدار806/232 = boxs و p=0.001  ) را نشان داد که نشاندهنده همگنی ماتریس واریانس کوواریانس می­باشد. همچنین عدم معناداری هیچیک از متغیرها در آزمون لوین نشان داد که شرط برابری واریانس‌های بین گروهی رعایت شده و میزان واریانس خطای متغیر وابسته در تمام گروه‌ها مساوی است.

فرضیه اول: آموزش هشیاری وجودی موجب کاهش احساس طرد اجتماعی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  می­شود.

نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در جدول 2نشان داد که سطح معنی داری دو گروه آزمایش و گواه کمتر از 05/0 می باشد، بنابراین آموزش هشیاری وجودی موجب  کاهش معنی دار احساس طرد اجتماعی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی‌شد.

فرضیه دوم :آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش سازگاری اجتماعی سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  می شود.

قبل از انجام دادن آزمون تحلیل کوواریانس در متغیر سازگاری اجتماعی  پیش فرض های مربوط به آزمون (از جمله برابری واریانسها، آزمون لون، همگنی ماتریس واریانس – کوواریانس، آزمون ام باکس) مورد بررسی قرار   گرفت. سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 05/0 معنادار نبود. بنابراین بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود نداشت. قابل ذکر است که آزمون لامبدای ویلکز با مقداری برابر 908/0  و آزمون F برابر 009/1 تفاوت معنی داری را بین دو گروه آزمایش و گواه نشان  نداد (سطح معنی داری 408/0 بیشتر از 05/0 بود).

نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در جدول 3 نشان داد که سطح معنی داری دو گروه آزمایش و گواه بیشتر از 0.05 می باشد بنابر این آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش معنی دار سازگاری اجتماعی سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  نشد.

فرضیه سوم: آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش معنی دار کفایت اجتماعی و خرده مولفه‌های آن(مهارت رفتاری،آمایه های انگیزش و انتظارات،مهارت شناختی و کفایت هیجانی) در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  می­شود.

قبل از انجام دادن آزمون تحلیل کوواریانس در متغیر کفایت اجتماعی  پیش فرض های مربوط به آزمون (از جمله برابری واریانسها، آزمون لون، همگنی ماتریس واریانس – کوواریانس، آزمون ام باکس) مورد بررسی قرار   گرفت. سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 05/0 معنادار بود. بنابراین بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود داشت. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در متغیر کفایت اجتماعی  نشان داد که سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 01/0 معنادار است. بنابر این بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود دارد. قابل ذکر است که آزمون لامبدای ویلکز با مقداری برابر263/0و آزمونF برابر 229/7 تفاوت معنی داری را بین دو گروه آزمایش و گواه نشان  داد (سطح معنی داری کمتر از 01/0  بود).

نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در جدول 4  نشان داد که سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 01/0 معنادار است. بنابر این بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود دارد.نتایج همچنین نشان می دهد که سطح معنی داری کفایت اجتماعی و خرده مولفه‌های آن(مهارت رفتاری،آمایه های انگیزشی و انتظارات، کفایت هیجانی) کمتر از 05/0 بوده و معنی دار می باشد، ولی درخرده مولفه مهارت شناختی )سطح معنی داری 172/0( به دست آمد که معنی دار نبود. بنابر این آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش معنی دار کفایت اجتماعی و خرده مولفه های (مهارت رفتاری، آمایه های انگیزش و انتظارات و کفایت هیجانی) در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  شد ولی بر خرده مولفه مهارت شناختی موثر نبود.

فرضیه چهارم: آموزش هشیاری وجودی  موجب کاهش اجتناب شناختی و خرده مولفه های آن (واپس زنی افکار نگران کننده،  جانشینی افکار مثبت به جای افکار نگران کننده، استفاده از توجه برگردانی برای قطع روند نگرانی، اجتناب از موقعیتها و فعالیتهای فعالساز افکار نگران کننده و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی)  در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  می شود.

قبل از انجام دادن آزمون تحلیل کوواریانس در متغیر اجتناب شناختی پیش فرض های مربوط به آزمون (از جمله برابری واریانسها، آزمون لون، همگنی ماتریس واریانس – کوواریانس، آزمون ام باکس) مورد بررسی قرار   گرفت. سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 05/0 معنادار بود. بنابراین بین دو گروه آزمایش و گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود داشت. نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در متغیر اجتناب شناختی نشان داد که سطوح معنی داری همه آزمون ها در سطح 05/0  معنادار است.بنابر این بین دو گروه آزمایش و گروه گواه تفاوت معناداری از نظر آماری وجود دارد. قابل ذکر است که آزمون لامبدای ویلکز با مقداری برابر519/0 و آزمونF برابر 395/2 تفاوت معنی داری را بین دو گروه آزمایش و گواه نشان می دهند(سطح معنی داری کمتر از 05/0 می باشد).

نتایج آزمون تحلیل کوواریانس چندمتغیره در جدول 5 نشان داد که در متغیراجتناب شناختی و خرده مولفه های (واپس زنی افکار نگران کننده،  جانشینی افکار مثبت به جای افکار نگران کننده، استفاده از توجه برگردانی برای قطع روند نگرانی) (سطح معنی داری کمتر از 05/0 )بوده و معنی دار می باشد. بنابر این آموزش هشیاری وجودی موجب کاهش اجتناب شناختی  در خرده مولفه های جانشینی افکار مثبت به جای افکار نگران کننده و  استفاده از توجه برگردانی برای قطع روند نگرانی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  شد. درخرده مولفه های اجتناب از موقعیت ها و فعالیت های فعالساز افکار نگران کننده و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی سطح معنی داری آن 295/0 و 911/0 محاسبه گردیده و( بیشتر از 05/0  )بود و معنی دار نبود. بنابراین آموزش هشیاری وجودی بر خرده مولفه های اجتناب از موقعیت ها و فعالیت های فعالساز افکار نگران کننده و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی موثر نبود.

بحث و نتیجه­گیری

 این پژوهش با هدف بررسی اثر بخشی آموزش هشیاری وجودی به شیوه گروهی بر طرد اجتماعی، سازگاری اجتماعی، کفایت اجتماعی و اجتناب شناختی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی انجام شد. یافته های پژوهش و تحلیل کواریانس چند متغیره نشان داد که آموزش هشیاری وجودی  به شیوه گروهی بر طرد اجتماعی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی اثربخش است. تا کنون پژوهشی به بررسی اثربخشی آموزش هشیاری وجودی بر طرد اجتماعی در سالمندان نپرداخته است. با این حال این یافته پژوهش با پژوهش­های اسمعیلی و همکاران، 1394، پندی، 2022، اف اوغلو و ناپورسن، 2022، فردمن و دنیربست،2022، بیان فر،2021، ناتومی، 2019، اشنایدر، 2019، کیپلینگ دی  و همکاران، 2013 و دویشنی و پوگی، 2011 همخوانی دارد. در تبیین این یافته میتوان گفت که برخی از سالمندان ممکن است در اثر عدم سلامتی، آسیب کارکرد های ذهنی و جسمانی و کاهش کنترل بر زنـدگی، دربـاره ی جایگـاه و تغیرات جسمی و روانی شان  دچار نگرانی شـده و از سـوی جامعه یا افراد جوانتر ادراک طـرد کننـد( چو و چیو[66]،2008). در تبیین این یافته همچنین میتوان به دیدگاه تکامل نژادی اشاره کرد. در نظریه پـذیرش -طـرد والدینی فرض بر آن است که  افراد صرف نظر از تفاوت هـای فرهنگی، نژادی، جنسیتی، بافت جغرافیایی، به ادراک پذیرش و طرد والدینی به شیوه ی خاصی پاسخ می دهند. بر طبق این نظریه پذیرش-طـرد والـدینی بـه روابـط فراتـر از والـد -کـودک گسترش یافته و روابط بین فـردی بـا دیگـران را نیـز در بر میگیرد. روهنر[67] معتقد است که طرد توسط چهره ی دلبسـتگـی در هر نقطه از زندگی حتـی در بزرگسـالی، مـی توانـد آثـار مشـابهی هرچند کوتاه مدت، همچون آثار طرد توسط والدین در  فرد بـر جای بگذارد(موسوی،مظاهری و قنبری[68]،2012). در تبیین  این یافته پژوهشی همچنین می توان گفت افزایش دادن آگاهی افراد یکی از فرایندهای اصلی تغییر در درمان هشیاری وجودی است. بالا بردن سطح آگاهی موجب می شود حق انتخاب های فرد افزایش یافته و بتواند زندگیش را هدایت کند(احمدی[69] و دیگران،2019). از نظرکوری[70] (2016) اعضا در فضای گروه، فرصت می یابند تا احساس طرد اجتماعی و دیدگاه های ذهنی خود را در رابطه با این احساسات بیان کنند. زمانی که فرد در این رویکرد درمانی در وضعیتی قرار می گیرد که هشیار شده و به گونه ای فعال عمل میکند. در نتیجه مسئولیت احساسات منفی خود مانند نداشتن دوست صمیمی، اجتماعی نبودن، انزوا و  طرد احتماعی را می پذیرد. پس از پذیرش مسئولیت احساسات منفی، فرد به طور آگاهانه و ارادی شرایط خود را تغییر داده و قربانی  فشارهای اجتماعی و محرک های بیرونی نمی شود. از آنجائی که افراد در درمان های گروهی تجارب خود را به اشتراک گذاشته و فرصتی برای حمایت متقابل و ایجاد دوستی های جدید می یابند، تعداد دوستان افزایش یافته واحساس  طرد کاهش می یابد.

یافته های پژوهش و تحلیل کواریانس چند متغیره نشان داد که آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش معنی دار سازگاری اجتماعی سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  نشد. تا کنون پژوهشی به بررسی اثربخشی آموزش هشیاری وجودی برسازگاری اجتماعی سالمندان نپرداخته است. با این حال یافته های این بخش از پژوهش با یافته های پژوهش بیان فر، 2021 همخوان و با یافته های عیسی زاده،حیدری،آقاجانبکلو و صفاری نیا،1399 و یزدانبخش، 1394 ناهمخوان است. بیان فر، 2021 در پژوهش خود نشان داد که آموزش آنلاین هشیاری وجودی بر احساس تنهایی کل  و مولفه های احساس تنهایی، انزوا  ونداشتن دوست صمیمی موثر و بر مولفه اجتماعی بودن موثر نیست.عیسی زاده و همکاران،1399 در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که طرحواره درمانی بر بهبود سازگاری اجتماعی و سرمایه روانشناختی در افراد دارای اختلال هویت جنسی موثر است.در تبیین این ناهمخوانی میتوان به روش های درمانی متفاوت در این دو پژوهش اشاره کرد.همچنین میتوان به جامعه هدف و گروه نمونه دو مطالعه اشاره کرد. در مطالعه عیسی زاده و همکارن جامعه هدف  افراد ترنس سکشوال بودند یا به کلینیک های منطقه 3 برای تغییر جنسیت برای تغییر جنسیت مراجعه کرده بودند و یا در پارک دانشجوی منطقه 11 حضور داشتند ،در حالی که در پژوهش حاضر جامعه هدف سالمندان دارای سندرم آشیانه خالی ساکن سرای سالمندان منطقه یک شهر تهران بودند. یزدانبخش،1394 در پژوهش  دیگری نشان داد که آموزش مرور زندگی بر افزایش سازگاری اجتماعی سالمندان موثر است. این ناهماهنگی در یافته های دو پژوهش میتواند به واسطه ی ویژگی های فردی و اجتماعی سالمندان مقیم سرای سالمندان باشد. در پژوهش یزدانبخش گروه مشارکت کننده در پژوهش سالمندانی بودند که یک سال از بازنشستگی آن ها گذشته بود و با خانواده زندگی می کردند.  دلیل دیگر تفاوت تکنیک های درمانی به کار گرفته شده در دو پژوهش بود. همچنین میتوان به سنجش و مفهوم سازی ساختاری این عامل اشاره کرد. آیتم های آزمون سازگاری اجتماعی بل در رابطه با سازگاری در محیط های اجتماعی مانند جشن و مهمانی، ارتباط با غریبه ها و تقاضای کمک از دیگران و... است، ذاز آنجا که سالمندان ساکن سرای سالمندان وارد محیط های اجتماعی نمیشوند، بنابراین روش درمانی به کار گرفته شده تاثیر  معنی داری بر سازگاری اجتماعی با توجه به  ابزار اندازه گیری به کار گرفته شده نداشت. علاوه بر آن، در فرم های خودگزارش دهی یافته ها بر اساس گزارش ذهنی افراد تنظیم شده و میتواند مبتنی بر واقعیت نباشد. همچنین عدم اثر گذاری آموزش هشیاری وجودی بر سازگاری اجتماعی در این پژوهش را می توان با احتمال وجود تعدیل کننده ها نیز تبیین کرد. به این ترتیب که تعدیل کننده هایی مانند سن گروه نمونه، شاغل نبودن افراد نمونه، فرهنگ نمونه مورد بررسی، زمان(ایام کرونا)، مکان انجام پژوهش( شمال شهر تهران)، حضور افراد در سرای سالمندان و عدم حضور در اجتماع میتواند بر جنبه های خاصی از سازگاری اجتماعی اثرگذار باشد.

همچنین یافته های پژوهش و تحلیل کواریانس چند متغیره نشان داد که آموزش هشیاری وجودی موجب افزایش معنی دار کفایت اجتماعی و خرده مولفه های (مهارت رفتاری،آمایه های انگیزش و انتظارات و کفایت هیجانی) در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  شد، ولی بر خرده مولفه مهارت شناختی موثر نبود. گرچه پژوهشی که به بررسی اثربخشی آموزش هشیاری وجودی بر کفایت اجتماعی در سالمندان  پرداخته باشد یافت نشد، با این وجود یافته های این بخش از پژوهش با یافته های پژوهش های  اشنایدر،2019، عالمی و همکاران،2020 همخوانی دارد. در تبیین یافته های این بخش از پژوهش میتوان به مراحل رشد روانی-اجتماعی نظریه اریک اریکسون  اشاره کرد. اریکسون اعتقاد داشت رشد شخصیت تا بزرگسالی و حتی سالمندی ادامه دارد. وی هشت مرحله تحولی را مطرح کرد که در هر مرحله فرد درگیر در بحران است. ماهیت بحران ها، اجتماعی است و در دوره سالمندی حوزه وسیع تری از اجتماع را دربر می گیرد.آخرین مرحله تحول تمامیت در مقابل ناامیدی است که در مرحله پایانی زندگی رخ میدهد. در این مرحله فرد احتمال دارد از شغل خود بازنشسته شده، فرزندان بزرگ شده و خانه را ترک کرده باشند و دیگر قادر به فعالیت های مورد علاقه خود نباشند. این مرحله به نوعی شروع فرایند کناره گیری از زندگی، جدا شدن از نقش های دوران بزرگسالی و آمادگی رویاروئی با مرگ است(ترخان و گل پور، 1396). احساس عدم کفایت اجتماعی به دلیل دور شدن از نقش های دوران بزرگسالی در سالمندانی که دچار سندم آشیانه خالی هستند ایجاد می شود. از آنجایی که در درمان هشیاری وجودی  فرد با بحران ها و تعارضات درونی خود مواجه شده، بر اضطراب ها و آشفتگی های خود متمرکز میشود، انگیزه برای تغییر در فرد ایجاد می شود(شریعتمدار، 1393). چارچوب درمان هشیاری وجودی بر مبنای پرسش ها و مسائل غامض و گیج کننده ای است که افراد با آن روبرو هستند و علت پریشان خاطری بعضی از افراد است(عالمی و همکاران،2020). یکی از ابعاد این درمان توجه و حضور در بعد اجتماعی است. در این روش درمانی تلاش می شود تا خودآگاهی فرد افزایش یافته، ازطریق تعامل با دنیای اجتماعی اطراف، با دیگران ارتباط برقرار کرده و زندگی را ارزشمندتر و ثمربخش تر کند(دایموند،2018). تمرکز درمان وجودی بر ماهیت حقیقت و واقعیت است تا نشانه های بیماری یا اختلال. بنابراین در حیطه هایی مانند توانایی فرد در مقابل چالش هایی مانند احساس عدم کفایت اجتماعی که زندگی به طور اجتناب ناپذیری در مقابلش قرار می دهد، تفکر می کند. رویکرد وجودی مشخصا با اندیشه ها سروکار دارد. این قابلیت تفکر و تامل درباره ی محدودیت ها معنای "خود[71]" را ایجاد می کند(برا،2019). همین تامل به افراد اجازه می دهد تا انتخاب کنند آیا می خواهند توسط شرایط خودشان را تعریف کنند یا راهی برای رویارویی با چالش های زندگی پیدا کنند. بنابراین به نگاه واقع بینانه تری نسبت به احساسات دردناک خود مانند احساس شرم و  عدم کفایت اجتماعی دست می یابند(وان دورذن و آدامز،1393).

 علاوه بر آن یافته های پژوهش و تحلیل کواریانس چند متغیره نشان داد که آموزش هشیاری وجودی موجب کاهش اجتناب شناختی  در خرده مولفه های جانشینی افکار مثبت به جای افکار نگران کننده و استفاده از توجه برگردانی برای قطع روند نگرانی در سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی  شد. ولی بر خرده مولفه های اجتناب از موقعیت ها و فعالیت های فعالساز افکار نگران کننده و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی موثر نبود. گرچه پژوهشی که به بررسی اثربخشی آموزش هشیاری وجودی بر اجتناب شناختی در سالمندان  پرداخته باشد یافت نشد، با این وجود یافته های این بخش از پژوهش با یافته های پژوهش های عالمی و همکاران، 2020 و بیورک  و همکاران، 2022 همخوانی دارد .در تبیین اثر بخشی درمان هشیاری وجودی بر اجتناب شناختی میتوان ادعا کرد که این درمان تاکید بر افزایش دادن آگاهی افراد برای تغییر دارد. در واقع به فرد آموزش داده می شود به جای اجتناب از افکار منفی که موجب نگرانی وی می شود، با افزایش دادن اطلاعات، موثرترین پاسخ را به محرک ها بدهد. درهشیاری وجودی  فرد از طریق بالا بردن حق انتخاب ها، هدایت و کنترل زندگی خود را بر عهده می گیرد. دراین درمان از طریق آموزش و بازخوردهای مبتنی بر مفاهیم نظریه وجودی، حالت حضور در افراد افزایش پیدا می کند(شریعتمدار، 1393). هدف اصلی درمان وجودی ترغیب کردن درمانجو به فکر کردن در مورد زندگی، تشخیص دادن گزینه های پیش رو و انتخاب از بین آنهاست. با شناسائی عایق های زندگی، شرایط محدود کننده و اضطراب وجودی[72]  ،درمانجو آموزش می بیند که اضطراب روان رنجور خود را که با اجتناب شناختی همراه و ویرانگر است کاهش داده و در عوض اضطراب بهنجار را تجربه کند(اضطراب بهنجار انگیزه ای برای تغییر ایجاد می کند، محرکی برای رشد است)(برا، 2019) به جای واپس زنی و توجه برگردانی از  افکار نگران کننده، با آنها  مواجه شده، سبک زندگی و عادت های خود را تغییر داده و تصمیم می گیرد برای بازسازی زندگی خود گام بردارد. کاهش اجتناب شناختی در این درمان، موجب افزایش رضایت از زندگی به طور کلی می شود(وان دورزدن و آدامز،1393). در تبیین معنی دار نبودن  اثربخشی این درمان بر خرده مولفه های مهارت شناختی در کفایت اجتماعی و اجتناب از موقعیت ها و فعالیت های فعالساز افکار نگران کننده و تغییر تصاویر ذهنی به افکار کلامی در اجتناب شناختی می توان به زمان انجام پژوهش، ویژگی های فردی و اجتماعی، شرایط خاص سنی، مکان جغرافیای و محل سکونت گروه  مشارکت کنندگان در این پژوهش اشاره کرد. شاید هم ناشی از روش درمانی به کار گرفته شده، ابزار اندازه گیری،خطاهای موجود در روش های آماری به کارگرفته شده و همچنین فرم های خودگزارش دهی باشد. از آنجا که در فرم های خودگزارش دهی یافته ها بر اساس گزارش ذهنی افراد تنظیم شده است، می تواند مبتنی بر واقعیت نباشد. البته در تبیین اثربخش نبودن این روش درمانی می توان این فرض احتمالی را در نظر گرفت که این معنی دار نشدن ممکن است به سنجش و مفهوم سازی ساختاری این عوامل برگردد. باید بررسی هایی در زمینه مفهوم سازی ساختاری و گستره مولفه های این عوامل در نظر گرفته شود. همچنین می توان به وجود تعدیل کننده اشاره کرد. به این ترتیب که تعدیل کننده هایی متعددی در تعیین عامل های دیگری که به اجتناب شناختی منتهی می شود، تاثیر دارند.

زندگی در سرای سالمندان، مکان جغرافیایی پژوهش، وضعیت تاهل، تعداد فرزندان، میزان دانش، سطح تحصیلات، شغل قبلی، تجربیات قبلی، خصوصیات عاطفی و روانی، ریشه های معنوی و مذهبی مشارکت کنندگان در پژوهش از محدودیت های پژوهش بود که می تواند بر سطح عملکرد، علائق و انگیزه  این افراد و اثر بخشی روش درمانی تاثیرگذار باشد. محدودیت دیگر روش نمونه گیری به صورت در دسترس بود که این روش کنترل خیلی کمی بر معرف بودن نمونه دارد.با توجه به اثربخشی درمان هشیاری وجودی بر کاهش احساس طرداجتماعی و اجتناب شناختی و افزایش کفایت اجتماعی پیشنهاد می شود در مراکز مراقبتی سالمندان جهت کمک و بهبود وضعیت سلامت روان سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی از آموزش هشیاری وجودی به شیوه گروهی استفاده شود،مدیران مراکز مراقبتی سالمندان در کنار توجه به بهبود وضعیت جسمانی و تغذیه سالمندان و ارتقا امکانات رفاهی مراکز در جهت پیشرفت وضعیت سلامت روان سالمندان به ویژه در جهت کاهش احساس طرداجتماعی و اجتناب شناختی و افزایش کفایت اجتماعی سالمندان گام بردارند و از تکنیک های  درمانی هشیاری وجودی به شیوه گروهی به صورت منظم  استفاده کنند.علاوه بر آن با توجه به اثربخشی درمان هشیاری وجودی بر روی سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی پیشنهاد میشود این روش با سایر روش های درمانی از جمله معنا درمانی،ذهن آگاهی ،درمان فراتشخیصی و...مقایسه گردد و بهترین روش درمانی در جهت کاهش احساس طرداجتماعی و اجتناب شناختی و افزایش کفایت اجتماعی و سازگاری اجتماعی  سالمندان مبتلا به سندرم آشیانه خالی در مراکز مراقبتی سالمندان  استفاده گردد.     

تقدیر و تشکر

بدین وسیله از تمامی سالمندانی که در این پژوهش مشارکت نمودند و همچنین از مسئولین سرای سالمندان فرمانیه و مارال  کمال تشکر و قدردانی به عمل می آید.

تضاد منافع

هیچگونه حمایت مالی از این پژوهش توسط نهاد یا موسسه خاصی انجام نشده است. ضمنا این مقاله برگرفته شده از پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور است.  

[1].  ageing

[2]. Leahy

[3]. Payne

[4] . Zhang, Xue

[5] . empty Nest Syndrome

[6] . Guo

[7] . Kabiri, Namdari& Abedi

[8] . Budhia, Neogi; & Rathi,

[9]. perceived rejection

[10]. Pandey

[11]. Freedman, Dainer-Best

[12]. Naomi

[13]. Freedman, Dainer-Best

[14]. Social rejection

[15]. Devicienti& Poggi

[16] . Kipling, Forgas. & Von Hippel

[17] . Conigliaro

[18] . mental rejection

[19]. Efeoglu, Naivar Sen

[20] . Social Exclusion

[21] . Social adjustment

[22] . Silva, Santos Duraes, Khafif, Lotufo Neto, de Padua Serafi

[23] . Moran, Romaniuk, Coffey, Chanen, Degenhardt, Borschmann & Patton

[24] . Hobfoll

[25] . Shafiq; Mah-e-Neem-Mah &, Zaqia

[26]  . Luo, Chen, Lian

[27] . Social Sufficiency

[28] . Huber, Platner& Schmitz

[29] . Babosick

[30] . Brennan-Ing, Kaufman, Porter, MacPhail, Seeley, Karpiak

[31] . Fratoni, Levantesi, Menzietti

[32] . Cognitive avoidance

[33] . Scotta, Cortez, Miranda

[34] . Günther

[35] . Mihailova & Jobson

[36] . Naoko

[37] . Ottenbreit, Dobson, Quigley

[38] . Thought suppression

[39] . Thought substitution

[40] . distraction

[41] . Avoidance of threatening stimuli

[42] . Transformation of images into thoughts

[43] . Vanderveren

[44] . Eisma, de Lang, Boelen

[45] . Bjork

[46] . Existential consciousness

[47] . Diamond

[48].  Alami

[49] . Berra

[50] . Van deurzen & Adams

[51] . Loneliness

[52] . Fatigue impact

[53] . Life style during home quaranllhe

[54] . Hemodialysis patients

[55] . Bayanfar

[56].  Alami

[57] . Penhaligon, Louis & Restubog,

[58] . MacDonald & Leary

[59] . Crossley, Bennett, Jex & Burnfield

[60].  Bell

[61].  Fellner, Lees& Phillips

[62] . Cleary, Pisoni, Geers

[63] . Sexton

[64] . Dugas

[65] . White bear though suppression inventory

[66] . Chow & Chiu

[67] . Rohner

[68].  Mousavi, Mazaheri & Ghanbari

[69] . Ahmadi

[70] . Corey

[71].  self

[72] . Existential anxiety