نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم شناختی، پژوهشکده علوم شناختی و مغز، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 استادیار پژوهشکده علوم شناختی و مغز، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
3 دستیار تخصصی بیماری‌های داخلی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران
4 پزشک عمومی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
مقدمه: هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه بین مواجهه با مرگ بیماران مبتلا به کرونا، احتمال ابتلای خود و خانواده به کرونا، رضایت شغلی و قضاوت اخلاقی در شرایط غیرقطعی با در نظرگیری نقش میانجی‌گری اضطراب بود.
روش: پژوهش حاضر از مطالعات همبستگی و تحلیل مسیر بوده و نمونه‌گیری در بازه‌ی زمانی خرداد ماه سال 1399 طی نخستین پیک کرونا به روش در دسترس صورت گرفته است. در این تحقیق 190 نفر از کادر درمان شاغل در بیمارستان‌های مرتبط با کرونا به پرسشنامه‌های سناریوهای تصمیم‌گیری اخلاقی غیرقطعی (کریستنسن، فلکساس، کالابرسه، گوت و گومیلا، 2014)، مرتبط با احتمال ابتلا به کرونا (هایلند و همکاران، 2020)، مواجهه با مرگ بیماران (موشوا و همکاران، 2021)، رضایت شغلی (آفولانی و همکاران، 2021) و اضطراب کرونا (بنهام، 2021) پاسخ دادند. داده‌ها با استفاده از آزمون همبستگی و تحلیل مسیر با استفاده از نرمافزارهای SPSS و AMOS تحلیل شد.
یافته‌ها: همبستگی مثبت میان فایده‌گرایی و اضطراب (001/0 > p)، مشاهده‌ی مرگ (001/0 > p) و تخمین از احتمال ابتلای خود به کرونا (001/0 > p) و همچنین رابطه‌ی معکوس میان فایده‌گرایی و رضایت شغلی بود (01/0 > p). همچنین در نتایج این پژوهش اضطراب رابطه‌ی بین تخمین از احتمال ابتلا به کرونا و فایده‌گرایی را به طور کامل میانجی‌گری می‌کرد (01/0 < p)، اما در سایر روابط چنین نقشی نداشت.
نتیجه‌گیری: این یافته‌ها نشان می‌دهد که شرایط مرتبط با کرونا می‌تواند، منجر به آثار شناختی و روانشناختی بر کادر درمان شده و به تبع آن بر قضاوت اخلاقی آن‌ها و نگرش آن‌ها به تخصیص خدمات اثرگذار باشد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Prediction of Non-Deterministic Moral Decision-Making in Medical Staff Based on Facing Death, Probability of Infection, and Job-Satisfaction: Mediating Role of Anxiety
نویسندگان [English]
- Soroosh Golbabaei 1
- Khatereh Borhani 2
- Hamed Borhany 3
- Mana Jameie 4
1 Cognitive psychology Ph.D. student, Institute for Cognitive and Brian Sciences, Shahid Beheshti University.
2 Assistant professor in cognitive neuroscience,Institute for Cognitive and Brain Sciences Shahid Behehsti University
3 Internal medicine resident, Shahid Beheshti University of Medical Sciences.
4 Shahid Beheshti University of Medical Sciences
چکیده [English]
Introduction: The aim of this research was to investigate the relationship between facing patients’ death, the probability of infection to COVID-19, job satisfaction, and non-deterministic moral decision-making with mediating role of anxiety.
Method: This research was a correlational and path analysis study, and participants were selected based on convenience sampling during the first peak of COVID-19 in May 2020. In this study, 190 healthcare workers in hospitals allocated to COVID-19 patients responded to questionnaires of non-deterministic moral decision-making scenarios (Christensen, Flexas, Calabrese, Gut, & Gomila, 2014), probability of infection to COVID-19 (Hyland et al., 2020), facing patients’ death (Mosheva, 2020), job-satisfaction (Afulani et al., 2021), and COVID-19 related anxiety (Benham et al., 2021). Data were analyzed using correlation and path analysis with SPSS and AMOS.
Results: Findings showed that utilitarian behavior is positively correlated with anxiety (p < 0.001), facing patients’ death (p < 0.001), and the probability of infection (p < 0.001) and negatively correlated with job satisfaction (p < 0.01). Moreover, another finding was that anxiety mediated the relationship between the probability of infection and utilitarian behavior (p < 0.01) but not the other ones.
Conclusion: These findings imply that the situation caused by COVID-19 has cognitive and psychological impacts on healthcare workers, and as a result, changes their moral decisions and their attitude regarding resource allocation.
کلیدواژه‌ها [English]
- : Non-deterministic Moral Decision-Making
- Covid-19
- Medical and Healthcare Staff
- Anxiety
- Facing Death
مقدمه
همه‌گیری ویروس کووید-19 از دسامبر سال 2019 به شکل رسمی شناسایی شد و از آن زمان فشار کاری و روانی زیادی به کادر بهداشت و درمان در تمام جهان و ایران وارد آورده است (علی‌پور، قدمی، علی‌پور و عبدالله‌زاده، 1398؛ فیروزکوهی[1] و همکاران، 2021). در طول مدت پاندمی، ابهام ویروس کرونا در ابتدا، جهش‌ها و تغییرات پیش‌آمده و همچنین عدم موفقیت در پیش‌بینی نحوه‌ی گسترش و سرایت، جهان را در وضعیتی نامعین و غیرقابل‌پیش‌بینی قرار داده است (اتکسیون[2] و همکاران، 2020؛ باستین، وحیدی‌فرد، بهادیوند چگینی و بیرانوند ، 1399). تاکنون هیچ درمان قطعی ای برای این بیماری یافت نشده است و روند واکسیناسیون جمعیت‌ها به رغم زمان‌بر بودن موجب ایمنی قطعی نشده است. از طرف دیگر طولانی شدن مدت زمان همه‌گیری کووید-19 باعث کاهش رعایت پروتکل‌های بهداشتی در میان مردم گشته است (بریسز، لاسترا، ماسیس و تونین[3]، 2020؛ شریفیان و حاتمی، 1399). این عوامل در مقاطعی منجر به افزایش صعودی تعداد مبتلایان و مرگ و میر ناشی از آن در کشور ایران و کاهش امکانات درمانی و بیمارستانی ( نظیر تخت‌های آی سی یو، و ونیتیلاتورها) شده است (مورفی، عبدی، حریرچی، مک‌کی و احمدنژاد[4] ، 2020).
بی‌شک بالاترین سطح مشکلات در طی پاندمی مرتبط با کادر درمان بوده است. برخلاف گروه‌های عمومی مردم که در طول پاندمی امکان حضور در قرنطینه را دارا بوده‌اند، کادر درمان ناگزیر از حضور در بیمارستان و ارتباط با مبتلایان به ویروس کرونا بوده است. در عمده‌ی گزارشات مرتبط با مبتلایان، کادر درمان سهمی بیش از 15 درصدی داشته است (باندیوپادهیای[5] و همکاران، 2020). این موضوع محدود به خود فرد نبوده و نگرانی انتقال ویروس به خانه و ابتلای اعضای خانواده نیز مکرراً به عنوان دغدغه‌ای اثرگذار در دوره‌ی پاندمی گزارش شده است (محمدحسینی و نعامی، 1400؛ دای، هو، ژیو، هیونگ، کیو و یوان[6] ، 2020) ، موضوعی که کادر درمان را با دو راهی اخلاقی وظیفه‌ی درمانی در برابر وظیفه‌ی خانوادگی و همچنین محافظت از خود مواجه می‌کند (مک‌کانل[7]، 2020). از سوی دیگر کادر درمان و به خصوص افرادی که در خط مقدم مبارزه با ویروس کووید-19 مشغول هستند، بارها با شرایطی روبرو می‌شوند که لازمه آن تصمیم‌گیری سریع و بهینه است (ماتزا[8] و همکاران، 2020). در دوره‌های پیک کرونا، کمبود امکانات درمانی و داروها و تعداد بیش از ظرفیت بیماران سبب شد که متخصصان درمانی در اولویت دادن امکانات و داروها گاهاً مجبور به انتخاب بین بیماران شوند (امانوئل[9] و همکاران، 2020؛ جزیری و النهدی[10]، 2020). مجموعه‌ی این شرایط کادر درمان را در موقعیت‌هایی قرار داده است که نیازمند تصمیم‌گیری اخلاقی[11] است (شورتلند، مک‌گری و مریزالده[12]، 2020؛ ماتزا و همکاران، 2020). تصمیم‌گیری‌های اخلاقی به نوعی از تصمیمات گفته می‌شود که فرد باید بین دو گزینه متعارض که هریک منجر به نتایج منفی از نظر اخلاقی و برخلاف میل می‌شوند و در عین حال هیچ‌یک انتخاب صحیح مطلق نیستند، یکی را انتخاب کند (سینوت-آرمسترانگ[13]، 1987).
برای سنجش تصمیم‌گیری‌های اخلاقی در آزمایشگاه معمولاً از دوراهی‌های اخلاقی[14] که سناریوهایی متشکل از دو گزینه‌ی تعارض‌آمیز مختلف است استفاده می‌کنند. در این نوع تصمیم‌گیری لازم است فرد خود را درجایگاه تصمیم‌گیرنده تصور کند و از میان دو گزینه‌ای که توافقی در مورد صحیح بودن هیچ کدامشان وجود ندارد، یکی را برگزیند (گرین، مورلی، لونبرگ، نیستروم و کوهن[15]، 2008). چنین تصمیم‌گیری‌ای قطعاً با عدم اطمینان و استرس زیادی همراه است، اما به طور اجتناب‌ناپذیری باید یک انتخاب صورت بگیرید. نتیجه تصمیمات درچنین دوراهی‌های اخلاقی یا به صورتی است که منجر به افزایش سود همگانی می‌شود (پاسخ فایده‌گرا[16]) و یا با درنظر گرفتن بی‌چند و چون قواعد اخلاقی، فارغ از نتیجه تصمیم (پاسخ وظیفه‌گرا[17]) صورت می‌گیرد (گرین وهمکاران، 2008). نمونه‌ی مشهور این سناریوها سناریوی ترولی است. در این سناریو یک ترولی به سمت تعدادی انسان در حرکت است و اگر متوقف نشود، قطعاً آن افراد خواهند مرد. شرکت‌کننده این امکان را دارد تا با کشیدن یک اهرم مسیر ترولی را عوض کرده و به سمتی هدایت کند که تنها یک فرد در مسیر قرار گرفته و در نتیجه کشته خواهد شد (تامسون[18]، 1976).
مطالعات اندکی از شروع همه‌گیری ویروس کووید-19 به بررسی تصمیم‌گیری اخلاقی در کادر درمان پرداخته‌اند. به طور مثال ماتزا و همکاران (2020) گزارش کرده‌اند که کادر درمان مشغول در خط مقدم مبارزه با بیماری کووید-19 در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی پاسخ‌های فایده‌گرایانه بیشتری می‌دهند و انجام اعمالی که منجر به افزایش تعداد افراد زنده شود را از لحاظ اخلاقی قابل قبول می‌دانند. مسئله مهم در این نوع از تصمیم‌گیری‌‌ها آن است که در دنیای واقعی اغلب احتمال وقوع پیامدهای مرتبط با هریک از گزینه‌های فایده‌گرایانه یا وظیفه‌گرایانه صددرصد نیست و همچنین دانش نسبی از احتمال وقوع هریک از نتایج تاثیر بسزایی در انتخاب آن خواهد داشت (برند و اوکسفورد[19]، 2015). این احتمالات به خصوص ممکن است در شرایط واقعی برای کادر بهداشت و درمان ایجاد شود. بدین ترتیب که یک پزشک در انتخاب بین اختصاص دادن دستگاه ونتیلاتور به یک بیمار سالمند با بیماری زمینه‌ای که تنها پنجاه درصد شانس زنده ماندن دارد در مقایسه با یک جوان بدون هرگونه بیماری زمینه‌ای، با شانس حیات و بهبودی بالاتر ممکن است متفاوت از شرایطی که احتمالات را نمی‌داند عمل کند. رویکرد تخصیص متفاوت منابع درمان نیز برگرفته از همین دیدگاه است. بنابراین لزوم مطالعه تصمیم‌گیری‌های اخلاقی نامتعین و با در نظرگیری پیامدهایی با احتمال متفاوت از صد در صد در چنین بسترهای درمانی‌ای که اثرات تصمیم‌گیری بسیار تعیین کننده‌اند، مشخص می‌گردد.
از طرف دیگر همان‌طور که ذکر شد همه‌گیری کووید-19 باعث افزایش استرس در میان کادر درمان (لی، شرر، فلیکس و کوپر[20]، 2021) ، کاهش رضایت شغلی (ژانگ[21] و همکاران، 2021) و اختلالاتی نظیر افسردگی و استرس پس از سانحه (سالاری و همکاران، 2021) شده است. مواجهه با مرگ، احتمال ابتلای خود و خانواده و کاهش رضایت شغلی نیز از دیگر مواردی است که در شرایط کرونا افزایش چشم‌گیر داشته و در عین حال امکان اثرگذاری بر تصمیمات اخلاقی را داراست (چهره‌گشا[22]، 2020). همچنین اضطراب کرونا منجر به کاهش سلامت روان در جمعیت نرمال شده است (علیزاده‌فرد و جباری‌نیا، 1398) مطالعات گذشته نشان داده‌اند که اضطراب تصمیم‌گیری‌های اخلاقی را متاثر می‌کند. یوسف[23] و همکاران (2011) نشان دادند که رابطه‌ای منفی بین اضطراب و میزان پاسخ‌های فایده‌گرایانه وجود دارد. با این حال اثرگذاری اضطراب ناشی از شرایط کرونا بر تصمیم‌گیری اخلاقی افراد در وضعیت نامتعین همچنان نامشخص است.
با توجه به موارد ذکر شده، این سوال مطرح است که آیا هر کدام از عوامل مواجهه با مرگ و میر ناشی از کرونا، احتمال ابتلا به کرونا برای خود و خانواده، رضایت شغلی و استرس می‌توانند بر تصمیم‌گیری اخلاقی کادر درمان در شرایط نامتعین اثرگذار باشند و دوم با توجه به آن که هر یک از موارد مواجهه با مرگ و میر، احتمال ابتلا به کرونا و رضایت شغلی می‌توانند منجر به استرس شوند، در صورت اثرگذاری این موارد بر تصمیم‌گیری اخلاقی آیا استرس نقش میانجی در این رابطه را ایفا می‌کند و یا به عنوان متغیری جدا از سایر متغیرها اثرگذار خواهد بود. با توجه به موارد ذکر شده هدف از مطالعه حاضر بررسی ارتباط پنج عامل ذکر شده با تصمیم‌گیری اخلاقی در شرایط نامتعین در کادر درمان و سپس بررسی اثر میانجی‌گری استرس در این ارتباط است.
روش
پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی است که به صورت مقطعی انجام گرفته و از لحاظ روش از نوع همبستگی و مدل‌یابی معادلات ساختاری است. این تحقیق در بازه‌ی زمانی ماه خرداد سال 1399 و در طی نخستین پیک کرونا صورت گرفته است. جامعه‌ی آماری این تحقیق کادر درمان شاغل در بیمارستان‌های مرتبط با کرونا در شهر تهران بوده است. جهت انتخاب حجم نمونه در این نوع از تحقیق تعداد 10 الی 15 شرکت‌کننده به ازای متغیرهای پیش‌بین پیشنهاد شده است (بنتلر و چو[24]، 1987؛ نونالی، 1994) که با توجه به وجود حداکثر 6 متغیر پیش‌بین و شرایط خاص شرکت‌کنندگان این تحقیق (درگیری در دوره‌ی پیک بیماری کرونا)، در این تحقیق 190 شرکت‌کننده وجود داشته است. همچنین روش نمونه‌گیری در این تحقیق استفاده از نمونه‌ی در دسترس بوده که ملاک ورود تحصیلات دانشگاهی در حیطه پزشکی و درمان، حضور در محل کار در بازه‌ی زمانی شروع گسترش کرونا تا زمان جمع‌آوری داده، محدوده‌ی سنی 18 سال به بالا و هر دو جنسیت بوده و ملاک خروج عدم پاسخ‌دهی به تمامی سوالات بوده است. پرسشنامه‌ها به صورت آنلاین در سایت گوگل‌فرم طراحی شده و لینک پرسشنامه از طریق ایمیل و نرمافزارهای پیام‌رسان در اختیار افرادی که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند ارسال شد. مدت زمانی حدود 30 دقیقه برای تکمیل سوالات برای هر فرد لازم بود. جهت سنجش ارتباط میان متغیرها از آزمون همبستگی پیرسون و جهت برازش مدل از مدل‌سازی محاسبات ساختاری با استفاده از روش بیشینه برآورد و بوت‌استرپینگ استفاده شده است. تمامی تحلیل‌ها توسط نسخه‌ی 25 نرم‌افزار SPSS و نسخه‌ی 24 نرم‌افزار AMOS صورت گرفته است. به شرکت‌کنندگان در ارتباط با محرمانگی نتایج اطلاع داده شده و تمامی شرکت‌کنندگان فرم‌رضایت شرکت در تحقیق را تایید کرده‌اند. همچنین این تحقیق بر اساس کداخلاق کسب شده از کمیته‌ی اخلاق در پژوهش‌های زیستی دانشگاه شهیدبهشتی (IR.SBU.REC,1399,012) صورت گرفته است.
ابزارهای پژوهش
الف) سناریوهای تصمیم‌گیری اخلاقی با پیامد غیرقطعی[25] (NDMDM): اساس سناریوهای به کار گرفته شده در این تحقیق برگرفته از مجموعه‌ی جمع‌آوری شده توسط کریستنسن، فلکساس، کالابرسه، گوت و گومیلا[26] (2014) است که در برگیرنده‌ی 46 سناریو است که طی هر کدام از آن‌ها فرد در شرایط جبری بین دو گزینه دست به انتخاب بزند. به عنوان مثال در نمونه‌ی کلاسیک این سناریوها یک ترولی از کنترل خارج شده و در صورتی که جلوی آن گرفته نشود با چهار فرد برخورد کرده و منجر به مرگ آن‌ها می‌شود. شرکت‌کننده این امکان را دارد که فردی را از بالای پل بر روی ریل پرتاب کند تا ترولی پس از برخورد به او متوقف شود، اما آن فرد قطعاً خواهد مرد. اساس چنین انتخاب‌هایی (هیچ کار نکردن و مرگ چهار نفر در مقابل قربانی کردن جان فردی دیگر) بر ترجیح میان حداکثر سود (فایده‌گرایی) و یا سایر نرم‌های اخلاقی است. در تحقیق حاضر هشت سناریو از میان سناریوهای موجود انتخاب شده است. نکته‌ی حائز اهمیت در این تحقیق، تغییرات ایجاد شده در سناریوها است. همان‌طور که ذکر شد در سناریوهای کلاسیک شرایط جبری است. بر این اساس در مثال ترولی در صورتی که شرکت‌کننده کاری انجام ندهد (تصمیم وظیفه‌گرایانه) قطعاً چهار فرد جان خود را از دست می‌دهند. چنین شرایطی لزوماً با شرایط تصمیم‌گیری اخلاقی زندگی روزمره همسو نیست، چرا که در زندگی روزمره افراد به طور قطع و 100 درصد از عواقب تصمیمات اطلاع ندارند، بلکه در مورد عواقب هر تصمیم تخمین‌های احتمالاتی می‌زنند. به همین جهت در تحقیق حاضر سناریوها به شرایط احتمالاتی تغییر یافته‌اند. بنابراین سناریوها به صورتی تغییر یافته‌اند که در هر حالت به جای این که افراد 100 درصد جان خود را از دست دهند، 50 درصد امکان مرگ آن‌ها وجود داشته باشد. طبیعی است که درصدهای متفاوت منجر به نتایج متفاوت می‌شود، اما در تحقیق حاضر درصد 50 به دلیل سهولت در تصمیم‌گیری افراد انتخاب شده است. دامنه نمرات در این مقیاس از صقر تا هشت است. در نمونه‌ی خارجی آلفای کرونباخ 83/0 گزارش شده (مک‌نیر، اوکان، حاجی‌کریستیدیس و دبروین[27]، 2019) و در تحقیق حاضر نیز آلفای کرونباخ 89/0 به دست آمده است.
ب) مقیاس سنجش مولفه‌های اضطراب، رضایت شغلی، و مواجهه با مرگ[28] (QMAJF): به منظور سنجش سایر متغیرها شامل ادراک فرد از احتمال ابتلا به کرونا، اضطراب، رضایت شغلی و تعداد مرگ ناشی از کرونا که با آن روبه‌رو شده‌اند، پرسشنامه‌ای برگرفته از سوالات تحقیقات پیشین تهیه شده است. با توجه به شرایط پاندمی و محدودیت زمان کادر درمان در پاسخ‌دهی به سوالات در تحقیقات پیشین چنین مواردی را با یک سوال مورد پرسش قرار داده‌اند. در تحقیق حاضر نیز از رویکرد مشابهی استفاده شده است. بر این اساس جهت سنجش احتمال ابتلا مشابه با تحقیقات پیشین ( باتر، مک‌گلینچی، بری و آرمور[29] ، 2021؛ هایلند[30] و همکاران، 2020) از افراد پرسیده شده است که "چند درصد احتمال می‌دهید که طی یک ماه آینده به کرونا مبتلا شوید" و همچنین سوال مشابهی نیز در مورد اعضای خانواده مطرح شده است "چند درصد احتمال می‌دهید که یکی از اعضای خانواده‌ی شما طی سه ماه آینده به کرونا مبتلا شود؟". افراد به این سوالات از صفر تا صد پاسخ داده‌اند. همچنین جهت سنجش تعداد مرگ‌های مشاهده شده نیز سوالی مشابه با تحقیقات پیشین (لائور-مایان[31] و همکاران، 2020؛ موشوا[32] و همکاران، 2021) پرسیده شده است "آیا شاهد مرگ ناشی از کرونا بوده‌اید؟". پاسخ به این سوال نیز به صورت چهار گزینه‌ای بوده است و دامنه نمرات از صفر تا چهار است (خیر = 0، بله؛ سه یا کمتر = 1؛ بله؛ چهار تا ده نفر = 2؛ بله؛ بیش از ده نفر = 3). جهت سنجش رضایت شغلی در بازه‌ی پاندمی کرونا افراد به سوال "به طور کلی تا چه میزان از شغل خود در دوره‌ی کرونا رضایت دارید؟" پرسیده شده ( آفولانی[33] و همکاران، 2021؛ علم الدین، بوکروم، قلیینی و آبیاد[34]، 2021) که افراد در طیف لیکرت 11 تایی با دامنه صفر تا ده (خیلی کم = 0، خیلی زیاد = 10) به این سوال پاسخ داده‌اند. در نهایت جهت سنجش اضطراب از سوال "شرایط حاضر در ارتباط با کووید-19 تا چه میزان سبب نگرانی و اضطراب شما شده است؟" استفاده شده است که افراد بر طیف لیکرت 11 تایی با دامنه صقر تا ده (0 تا 100) به آن پاسخ داده‌اند ( بنهام و همکاران[35]، 2021). روایی درونی این مقیاس در تحقیق حاضر 79/0 به دست آمد.
یافته‌ها
از میان 190 شرکت‌کننده‌ی تحقیق 130 نفر خانم بوده‌اند و همچنین 144 نفر مجرد در تحقیق شرکت داشته‌اند. میانگین سن شرکت‌کنندگان نیز 83/28 (69/5 = SD) سال بوده است. جدول 1 میانگین، انحراف معیار و همبستگی میان متغیرها را نمایش می‌دهد.
جدول 1. میانگین، انحراف معیار و همبستگی میان متغیرهای تحقیق
|
متغیر |
میانگین |
انحراف معیار |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
1. سن |
83/28 |
69/5 |
- |
|
|
|
|
|
|
|
2. تعداد مرگ مشاهده شده |
02/2 |
12/1 |
**24/0 |
- |
|
|
|
|
|
|
3. تخمین از احتمال ابتلای خود |
50/39 |
67/26 |
5/12- |
5/12 |
- |
|
|
|
|
|
4. تخمین از احتمال ابتلای افراد خانواده |
21/32 |
99/24 |
*9/14- |
07/0- |
***61/0 |
- |
|
|
|
|
5. رضایت شغلی |
13/6 |
79/2 |
01/0 |
05/0 |
10/0- |
12/0- |
- |
|
|
|
6. اضطراب |
58/5 |
71/2 |
01/0 |
07/0 |
***30/0 |
05/0 |
02/0 |
- |
|
|
7. فایده‌گرایی |
13/4 |
59/2 |
02/0 |
***29/0 |
***26/0 |
10/0 |
**21/0- |
***26/0 |
- |
*p < 0.05 **p < 0.001 ***p < 0.001
همان‌طور که مشاهده می‌شود چهار متغیر تعداد مرگ مشاهده شده، 001/0 > p، 292/0 = (189)r، تخمین فرد از میزان احتمال ابتلا به کرونا، 001/0 > p، 261/0 = (189)r، و اضطراب، 001/0 > p، 262/0 = (189)r، با فایده‌گرایی رابطه‌ی مثبت معنادار داشته و رضایت شغلی نیز با فایده‌گرایی رابطه‌ی منفی معنادار، 003/0 = p، 214/0 = (189)r، دارد. همچنین همبستگی معناداری میان تخمین افراد از احتمال ابتلا به کرونا در آینده و اضطراب، 001/0 > p، 30/0 = (189)r مشاهده می‌شود، اما اضطراب با سایر متغیرها مرتبط نبوده است. بر این اساس در ادامه متغیرهای تعداد مرگ مشاهده شده، تخمین از احتمال ابتلا به کرونا در آینده و رضایت شغلی به عنوان پیش‌بین‌های فایده‌گرایی مورد استفاده قرار خواهند گرفت و نقش اضطراب به عنوان میانجی رابطه‌ی تخمین از احتمال ابتلا به کرونا و فایده‌گرایی بررسی خواهد شد. به منظور بررسی شرایط آزمون، کجی و چولگی متغیرها و همچنین دو عامل تورم واریانس و ضریب تحمل جهت بررسی شرایط هم‌خطی مورد بررسی قرار گرفتند. همان‌طور که در جدول 2 مشاهده می‌شود ضریب تورم واریانس همواره کوچکتر از 2 و ضریب تحمل نیز نزدیک به 1 قرار دارد. همچنین کجی و چولگی در محدوده‌ی 2± است.
جدول 2. کشیدگی، چولگی، تورم واریانس و ضریب تحمل متغیرهای مدل
|
متغیر |
کشیدگی |
چولگی |
تورم واریانس |
ضریب تحمل |
|
تعداد مرگ مشاهده شده |
95/0- |
65/0 |
02/1 |
98/0 |
|
تخمین از احتمال ابتلا |
78/0- |
48/0 |
13/1 |
89/0 |
|
رضایت شغلی |
97/0- |
43/0- |
02/1 |
98/0 |
|
اضطراب |
91/0- |
06/0- |
01/1 |
91/0 |
|
فایده‌گرایی |
11/1- |
03/0- |
متغیر ملاک |
متغیر ملاک |
نتایج ارائه شده در جدول 3 نشان‌دهنده‌ی آن است که تمامی شاخص‌های برازندگی از مدل پیشنهادی حمایت می‌کنند. همچنین جدول 4 نتایج آزمون بوت‌استرپ جهت بررسی نتایج مسیر کل، مستقیم و غیرمستقیم را برای متغیرهای مختلف نشان می‌دهد. همان‌طور که مشخص است نتایج نشان‌دهنده‌ی آن است که اضطراب رابطه‌ی بین تخمین افراد از احتمال ابتلا به کرونا در آینده و فایده‌گرایی را میانجی‌گری کامل می‌کند. همچنین مسیر کل از تعداد مرگ مشاهده‌شده، 003/0 = p، 272/0 = β و رضایت شغلی 005/0 = p، 218/0= β نیز معنادار است.
جدول 3. شاخص‌های برازش بر مبنای مدل پیشنهادی
|
الگو |
X2/df |
p |
CFI |
GFI |
RMSEA |
TLI |
|
الگوی پیشنهادی |
21/3 |
001/0 < |
977/0 |
987/0 |
038/0 |
989/0 |
جدول 4. ضرایب مسیرهای کل، مستقیم و غیرمستقیم میان متغیرهای مطرح شده در مدل
|
مسیرها |
B |
β |
SE |
p |
|
مسیر کل |
||||
|
تعداد مرگ مشاهده شده فایده‌گرایی |
628/0 |
272/0 |
164/0 |
003/0 |
|
تخمین از احتمال ابتلا فایده‌گرایی |
020/0 |
206/0 |
007/0 |
007/0 |
|
رضایت شغلی فایده‌گرایی |
201/0- |
218/0 |
056/0 |
005/0 |
|
تخمین از احتمال ابتلا استرس |
031/0 |
300/0 |
009/0 |
008/0 |
|
استرس فایده‌گرایی |
197/0 |
207/0 |
064/0 |
004/0 |
|
مسیر مستقیم |
||||
|
تعداد مرگ مشاهده شده فایده گرایی |
627/0 |
272/0 |
164/0 |
003/0 |
|
تخمین از احتمال ابتلا فایده‌گرایی |
014/0 |
144/0 |
007/0 |
055/0 |
|
رضایت شغلی فایده‌گرایی |
201/0- |
218/0- |
056/0 |
005/0 |
|
تخمین از احتمال ابتلا استرس |
031/0 |
300/0 |
009/0 |
008/0 |
|
استرس فایده‌گرایی |
197/0 |
207/0 |
064/0 |
004/0 |
|
مسیر غیرمستقیم |
||||
|
تخمین از احتمال ابتلا فایده گرایی |
006/0 |
062/0 |
003/0 |
002/0 |
بحث و نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر با هدف بررسی تصمیم‌گیری‌های اخلاقی احتمالی در کادر بهداشت و درمان در دوران همه گیری ویروس کرونا انجام شد. رابطه بین عواملی همچون اضطراب، تعداد مرگ و میر مشاهده شده ناشی از ابتلا به کووید-19، تخمین از احتمال ابتلای خود به کرونا در آینده، رضایت شغلی، و تصمیم‌گیری اخلاقی در کادر درمان بررسی شد. نتایج نشان داد که اضطراب، تعداد مرگ و میر مشاهده شده ناشی از کرونا، و احتمال ابتلای خود در آینده با تصمیم‌گیری از نوع فایده‌گرایانه در شرایط نامتعین رابطه مثبت دارد اما رضایت شغلی با فایده‌گرایی رابطه منفی دارد. همچنین مشاهده شد که اضطراب میانجی‌گر رابطه بین تخمین احتمال ابتلا به کرونا در آینده و فایده‌گرایی در کادر درمان است، اما در رابطه‌ی میان سایر متغیرها با فایده‌گرایی چنین نقشی را ایفا نمی‌کند. به‌علاوه تمامی نتایج ذکر شده مربوط به نوعی از تصمیم‌گیری اخلاقی می‌شد که در آن احتمال هر یک از پیامدها نه به صورت قطعی که پنجاه درصد بود.
این نتایج حاکی از آن هستند که با افزایش اضطراب و احتمال ابتلای خود و همچنین برخورد بیشتر با بیمارانی که جان خود را به دلیل ابتلا به این بیماری از دست می‌دهند، کادر درمان تمایل پیدا می‌کنند که به نتیجه‌ی سودمند‌تر فکر کنند. به بیان دیگر کادر درمان در موقعیت‌های اخلاقی که انتخاب هر یک از گزینه‌ها با احتمال 50 درصد رخ خواهد داد، تصمیمی را خواهند گرفت که منجر به فایده بیشتر برای تعداد بیشتری از انسان‌ها گردد. لازم به ذکر است که این تصمیمات درحالی که افراد تا 50 درصد از سودمندگرایی تصمیم خود اطمینان دارند صورت می‌پذیرد. در موقعیت مرتبط با کرونا چنین یافته‌ای بدین معناست که انتظار می‌رود با افزایش مواجهه با مرگ بیماران، احتمال ابتلای خود به کرونا و اضطراب، کادر درمان متمایل به تخصیص منابع و خدمات به افرادی شود که شانس بیشتری برای بهبودی دارند. موضوعی که می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر ساختار حوزه‌ی پزشکی گذاشته و نیازمند توجه و مدیریت است (ماتزا و همکاران، 2020).
تحقیقات پیشین گزارش کرده‌اند که القاء اضطراب به شکل آزمایشگاهی منجر به کاهش تصمیمات فایده‌گرایانه می‌شود (یوسف و همکاران، 2012). این نتیجه مخالف یافته‌های پژوهش حاضر است و دلیل احتمالی آن است که اضطراب مورد بررسی شده در مطالعه پیشین از نوع اضطراب حاد بوده است. این در حالی است که اضطراب ناشی از همه گیری کووید-19 و حتی سایر پاندمی‌های گذشته از نوع مزمن است (تی[36] و همکاران، 2020). همچنین، مواجهه بیشتر با مرگ و میر ناشی از این بیماری احتمالاً باعث می‌شود افراد درک متفاوتی از خطرناک بودن این بیماری پیدا کنند و در نتیجه تمایل بیشتری به ارزش نهادن به اعمالی که منجر به افزایش سود عمومی می‌شوند داشته باشند، حتی اگر این اعمال برای فرد یا گروهی در اقلیت آسیب‌زا باشد (مورفی و مورت تاتای[37]، 2021؛). از طرف دیگر رابطه منفی رضایت شغلی با فایده‌گرایی مبین این موضوع است که با افزایش تصمیمات سودمند‌گرایانه در شرایط اخلاقی که منجر به تایید کردن اعمال آسیب‌زا به منظور بالابردن سود در کادر درمان می‌شود، رضایت از شغلی که هر روزه افراد را در چنین شرایطی قرار می‌دهد کاهش می‌یابد. این یافته نشان دهنده آن است که تصمیماتی که منجر به بالا رفتن سود می‌گردند لزوما با رضایت بیشتر افراد در ارتباط نیستند. البته اشاره به این موضوع مهم است که تصمیمات فایده‌گرایانه ممکن است موجب رضایت کوتاه مدت گردند اما در طولانی مدت لزوما نتیجه مشابه نخواهند داشت (کلمن[38]، 1981). رضایت شغلی مولفه‌ای است که معمولا در طولانی مدت معنا می‌یابد. پیشتر نیز نشان داده شده است که در جامعه‌ی مدیران کاهش هوش اخلاقی منجر به ترک خدمت می‌شود (ناستی‌زایی و بامری، 1395). بنابراین این امکان وجود دارد که تغییر در قضاوت اخلاقی کادر درمان نیز با ترک شغل مرتبط شود. همچنین این امکان وجود دارد که تغییر در قضاوت اخلاقی با تغییر در سبک‌های تبادل اجتماعی همراه باشد که پیشتر نشان داده شده منجر به افزایش قلدری در محیط درمانی می‌شود (علیزاده‌فرد و سادات‌رسول، 1400).
از آنجا که تخمین ذهنی بالا از احتمال ابتلای خود و مشاهده تعداد زیاد مرگ و میر ناشی از ابتلا به کرونا نیز به نوبه خود می‌توانند باعث اضطراب شوند (شریعتمدار و قاسمی‌نیایی، 1400) و در نتیجه بر تصمیم‌گیری اخلاقی اثر بگذارند، این گزاره با استفاده از تحلیل میانجی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که اضطراب رابطه‌ی میان احتمال ابتلای خود در آینده و فایده‌گرایی را میانجی‌گری می‌کند، اما در رابطه‌ی میان مشاهده‌ی مرگ بیماران و فایده‌گرایی نقش میانجی ندارد. این یافته حاکی از آن است که هرچه کادر درمان بیشتر احتمال ابتلای خود را بدهند، اضطراب افزایش یافته و این اضطراب سبب سوق دادن افراد به سمت نتیجه عمل به جای نوع و فرآیند عمل می‌شود. از این رو اتخاذ ساز و کارهایی که باعث افزایش ایمنی در مقابل ابتلا به ویروس کووید-19 در کادر درمان گردد و درصد ابتلا در آنان را کاهش دهد از اهمیت زیادی برخوردار است. واکسیناسیون صحیح و به موقع، استفاده از واکسن‌ها با ایمنی‌زایی بالاتر، استفاده از دوز بوستر با فواصل زمانی مشخص، و تسهیل دسترسی و برخورداری از محافظ‌هایی مانند ماسک از جمله راهکار‌هایی است که سبب کاهش اضطراب در کادر درمان و به تبع آن تصمیم‌گیری متناسب با شرایط خواهد شد. همچنین آموزش مهارت‌های فراشناختی نیز می‌تواند در این زمینه مفید واقع شود، چرا که تحقیقات نشان داده است که آموزش مهارت‌های فراشناختی در جامعه‌ی دانشجویان می‌تواند منجر به کاهش اضطراب کرونا گردد (سلگی، 1400) از طرفی دیگر عدم میانجی‌گری اضطراب در رابطه بین میزان مرگ و میر مشاهده شده و تصمیم‌گیری اخلاقی بدین معناست که مشاهده‌ی مرگ نه از طریق افزایش اضطراب که از سایر مکانیزم‌ها بر فایده‌گرایی اثرگذار است. پیشتر بر نقش مشاهده‌ی مرگ در عواطف، رفتار، تصمیم‌گیری منطقی و تغییر رویکرد در زندگی تاکید شده است (ولارده گارسیا[39] و همکاران، 2016) . بنابراین این احتمال وجود دارد که مشاهده‌ی مرگ منجر به پذیرش ناتوانی در نجات همه شده باشد و از این طریق بر تصمیم‌گیری اخلاقی اثرگذار بوده باشد. همچنین احتمال دیگر آن است که این اثرگذاری از طریق افسردگی یا کرختی و یا کاهش واکنش عاطفی به مرگ دیگران رخ داده باشد (شوری، آندره و لوپز[40]، 2017).
به طور کلی مطالعه حاضر حاکی از آن است که تصمیمات اخلاقی کارکنان بخش‌های بهداشتی و درمانی در شرایط همه گیری کووید-19 با عوامل متعددی مانند میزان اضطراب، مواجهه با مرگ و میر ناشی از کووید-19، میزان احتمال ابتلای خود، و رضایت شغلی رابطه دارد و اضطراب در این زمینه نقش میانجی را ایفا می‌کند. با در نظر داشتن این نکته مهم که پاسخ‌های فایده‌گرایانه و وظیفه‌گرایانه در شرایطی که لازم است تصمیمی اخلاقی گرفته شود، هیچ یک به طور متقن و کامل صحیح یا غلط نیستند و بسته به موقعیت هریک می‌توانند به کار گرفته شوند، ضروری است که عوامل اثرگذار بر هریک از این پاسخ‌ها برای کادر درمان شناخته شود. شناخت عوامل مرتبط با هریک از این تصمیمات کمک می‌کند تا سیاستگذاران با اتخاذ قوانین وراهکارهای به‌جا به کادر بهداشت و درمان کشور کمک کنند تا در شرایط همه گیری کنونی و همه گیری‌های احتمالی در آینده موفق‌تر عمل کنند.
از سوی دیگر پژوهش حاضر با محدودیت‌هایی نیز همراه است. از محدودیت‌های مطالعه حاضر باید به استفاده از تعداد کم سناریوی اخلاقی اشاره کرد که با توجه به فشار کاری و محدودیت زمانی‌ای که کادر بهداشت و درمان در شرایط همه گیری دارند انتخاب شده و در مطالعات آتی می‌بایست سنجش‌های مشابه با تعداد بیشتر سناریو و محتواهای متفاوت انجام گیرد. همچنین مطالعه‌ی حاضر مبتنی بر سناریوهایی با احتمال رخداد پیامد پنجاه درصد بوده است و سایر درصدها و نقش تغییر احتمال در این تحقیق مورد بررسی قرار نگرفته است. همچنین پژوهش حاضر به صورت مقطعی صورت گرفته است و از روش‌های مبتنی بر همبستگی استفاده کرده، بنابراین نمی‌توان به برداشت علت و معلولی پرداخت.
بر این اساس پیشنهاداتی در راستای پژوهش‌های آتی وجود دارد که شامل استفاده از سناریوهای اخلاقی با تعداد بالاتر و دربرگیرنده‌ی درصد احتمالات متفاوت است. همچنین تحقیقات آتی می‌توانند تغییرات را در طول زمان مورد بررسی قرار دهند. از دیگر مواردی که می‌توان به عنوان پیشنهاد مطرح کرد، استفاده از سنجه‌های اضطراب اخلاقی در کنار سناریوهای قضاوت اخلاقی است. همچنین پژوهش‌های آتی امکان بررسی اثرگذاری مواردی نظیر ساعت کاری و میزان خواب و همچنین ویژگی‌های فردی نظیر روش‌های تنظیم خلق بر موارد ذکر شده را دارا هستند.
تقدیر و تشکر
این مقاله با حمایت صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور انجام گرفته است.
[1]. Firouzkouhi
[2]. Atchinson
[3]. Briscese, Lacetera, Macis & Tonin
[4]. Murphy, Abdi, Harirchi, McKee & Ahmadnezhad
[5]. Bandyopadhyay
[6]. Dai, Hu, Xiong, Qiu & Yuan
[7]. McConnel
[8]. Mazza
[9]. Emanuel
[10]. Jaziri & Alnahdi
[11]. Moral decision making
[12]. Shortland, McGarry & Merizalde
[13]. Sinnott-Armstrong
[14]. Moral dilemmas
[15]. Greene
[16]. Utilitarian
[17]. Deontological
[18]. Thomson
[19]. Brand & Oaksford
[20]. Li, Scherer, Felix & Kuper
[21]. Zhang
[22]. Chehrehgosha
[23]. Youssef
[24]. Bentler & Chou
[25]. Non-Deterministic moral decision-making scenarios
[26]. Christensen, Flexas, Calabrese, Gut, & Gomila
[27]. McNair, Okan, Hadjichristidis & de Bruin
[28]. Questionnaire to measure anxiety, job-satisfaction, and facing death
[29]. Butter, McGlinchey, Berry & Armour
[30]. Hyland
[31]. Laor-Maayany
[32]. Mosheva
[33]. Afulani
[34]. Alameddine, Bou-Karroum, Ghalayini, & Abiad
[35]. Benham et al.
[36]. Tee
[37]. Murphy & Moret-Tatay
[38]. Kelman
[39]. Velarde-García
[40]. Shorey, André & Lopez
)